Henryk Samsonowicz
Polska i Litwa pojawiły się na arenie dziejowej stosunkowo późno, w X i XI wieku. Początkowo nic nie zapowiadało ich przyszłego bliskiego związku. Wręcz przeciwnie, najazdy ludów bałtyckich na Mazowsze skłoniły księcia Konrada do sprowadzenia na pogranicze zakonu krzyżackiego, który z czasem stał się zagrożeniem dla obu państw.
Przełom w rozwoju cywilizacyjnym Polski i Litwy nastąpił w połowie XIII i XIV wieku. Imigracja zachodnich kolonistów zmieniła oblicze Polski, a ekspansja Litwy za Giedymina i jego synów uczyniła z Wielkiego Księstwa rozległe, wielokulturowe i wieloetniczne państwo. Do zbliżenia doszło w XIV stuleciu, najpierw poprzez małżeństwo Kazimierza Wielkiego z księżniczką Aldoną, a potem – w 1385 roku – dzięki unii personalnej zadzierzgniętej w Krewie. Dwa wielokulturowe i wieloetniczne państwa, Polska i Litwa, zachowując swoje odrębności, stworzyły na kilkaset lat jedno z największych państw Europy. Obejmowało ono obszary od stepów czarnomorskich po Śląsk, od Inflant po Karpaty. Jednak było raczej słabe zarówno demograficznie, jak i gospodarczo. Na ponad 900 tys. km2 mieszkało ok. 10 mln ludzi, gęstość zaludnienia była bardzo nierównomierna. W Koronie wynosiła ok. 16 mieszkańców na km2, na Litwie nie przekraczała pięciu. W państwie w zasadzie nie było wielkich miast i po niedługim okresie pomyślnego rozwoju jego gospodarka stawała się coraz bardziej zacofana i niewydolna.
Państwo miało jednak inne walory, trudne do znalezienia w większości krajów europejskich. Wieloetniczność szła w parze z wielością wyznań i religii. W czasach wojen religijnych okresu reformacji, w epoce wzrastającej nietolerancji wyznaniowej, Rzeczpospolita jawiła się jako oaza wolności myśli i tolerancji religijnej. Niezależnie od kryzysów politycznych ów byt państwowy stworzył możliwość współżycia większości wyznań reformowanych. Żydzi uzyskali tu własny samorząd w postaci tzw. sejmu czterech ziem, Ormianie mieli możliwość rządzenia się własnymi prawami, spisanymi przez Mechitara Gosza. Do kryzysu w połowie XVII stulecia Rzeczpospolita Obojga Narodów była krajem względnego spokoju. Nawet w przeddzień rewolucji francuskiej formułowano opinie, że w Niemczech jest posłuszeństwo, w Anglii − prawo i wolność, we Francji honor króla, w Rosji − strach i przymus, w Rzeczypospolitej − wolność obywatelska. Niezależnie od tego, że z czasem tę wolność ograniczano i rezerwowano dla jednej, uprzywilejowanej grupy społecznej, która stawiała dobro jednostki ponad dobrem wspólnym, stanowiła ona ważny wkład do dorobku kultury europejskiej. Owa wolność umożliwiła też powstanie już w XIX wieku nowożytnych narodów w środkowej Europie, co, niestety, stało się też zarzewiem konfliktów między nimi.
Spadek po Rzeczypospolitej Obojga Narodów był bogaty, widać go w literaturze i sztuce obu państw, a przede wszystkim w pamięci zbiorowej ich mieszkańców. Odegrał też istotną rolę w dziejach Europy, nawet w czasach niewoli, stanowiąc odwołanie do poszukiwanych powszechnie wartości − wolności, tolerancji, demokracji.
prof. Henryk Samsonowicz
Polski historyk mediewista, prezes Forum Dialogu i Współpracy Polska – Litwa.
One thought on “Polska i Litwa w dziejach Europy”