Jan Tyszkiewicz
Średniowieczne Mazowsze obejmowało terytorium mało różniące się od jego obecnego kształtu.Najtrwalsza była granica na północy, wyznaczona przez szeroką strefę zabagnionych puszcz, ciągnących się wzdłuż Narwi. Jedynie Wysoczyzna Kolneńska, ciąg wzniesień od Prus i Jaćwieży ku Mazowszu, zapewniała suchą drogę bez względu na porę roku.
Na północnym wschodzie między Biebrzą i górną Narwią rozciągała się kraina błot i moczarów, które do dziś stanowią obszar pierwotnego krajobrazu. Zachodnie i wschodnie granice Mazowsza kształtowały się w XI–XII wieku, południowe oparte o dolny nurt Pilicy i Wieprza były stosunkowo trwałe.
Dzieje kontaktów średniowiecznego Ma-zowsza z sąsiadami na północy można podzielić na cztery etapy: okres plemienny (do ok. 1000 roku), okres wczesnopiastowski (do 1226), okres piastowsko-krzyżacki (do 1387) i okres jagiellońsko-krzyżacki (do 1525). Kilkanaście lat panowania Andegawenów w Polsce charakteryzowało się stagnacją. W czasach plemiennych rozległe lasy tworzyły szeroki pas dzielący ziemie zasiedlone przez plemiona pruskie od Mazowsza, złożonego również z kilku grup osadniczych, których nazw nie znamy.
Z Mazowsza do Prus wyruszyła w lutym 1009 roku wyprawa misyjna kierowana przez biskupa Brunona z Kwerfurtu. Misjonarze zaczęli nawracać jakieś najbliższe plemię pruskie. Ponieważ niemieckie źródła z początku XI wieku wspomniały o wyprawie w kierunku Litwy, biskup Brunon mógł dotrzeć do południowej Jaćwieży i tam zginął. Kilka dni podróży z Mazowsza wskazuje na akcję na Wysoczyźnie Kolneńskiej. Inne drogi w końcu lutego nie były przejezdne. Ciała bp. Brunona i jego towarzyszy Bolesław Chrobry wykupił i nie podjął żadnej akcji odwetowej.
Okres wczesnopiastowski
Stulecia XI, XII i początek XIII przyniosły znaczne zaostrzenie stosunków sąsiedzkich. Wojny i osłabienie władzy Mieszka II umożliwiły utworzenie na Mazowszu odrębnego księstwa Miecława. Ruska kronika Powieść doroczna pod datą 1047 zanotowała wspólną wyprawę księcia kijowskiego Jarosława i księcia Kazimierza Odnowiciela przeciw Miecławowi. Buntownik, pozostający w sojuszu z pogańskimi Prusami i Pomorzanami, został pokonany. Porozumienie z Niemcami, Węgrami i Rusią pozwoliło Kazimierzowi Odnowicielowi odtworzyć państwo, ale bez Pomorza. Odzyskanie Mazowsza wymagało sojuszu z Rusią i przekazania Jarosławowi pasa ziem na zachodnim brzegu Bugu, od Przemyśla po Brześć i Drohiczyn, zbudowany ok. 1050 roku.
Następne sto kilkadziesiąt lat przyniosło nieustanne najazdy Prusów i wyprawy odwetowe Polaków. Pisali o tym najstarsi kronikarze polscy, Gall Anonim i Wincenty Kadłubek. Po śmierci Bolesława Krzywoustego (1138) utworzono dzielnicę łączącą Mazowsze z Kujawami (1138–1230). Jej obronę przed Prusami i Jaćwingami próbowali organizować książęta krakowscy. Do Prus szły kolejne wyprawy połączonych sił książąt dzielnicowych. Próbowano zorganizować specjalny zakon rycerski (Dobrzyńcy) do powstrzymania najazdów.
Litwini wkraczają do walki
Nowy etap stosunków spowodowało sprowadzenie do ziemi chełmińskiej zakonu krzyżackiego (1226) przez Konrada I Mazowieckiego. Nieporozumienia i konflikty zakonu z sąsiednimi książętami nie zatrzymały podboju Prus. Krzyżacy otrzymywali stale pomoc z Europy i od książąt piastowskich. Współpraca została zerwana z powodu krzyżackiej agresji i zajęcia Pomorza Gdańskiego w roku 1308. Zakon wykorzystał słabość Władysława Łokietka, zakończenie podboju Jaćwieży i małą aktywność Litwy, zajętej zdobywaniem Połocka i sprawami Inflant.
Książęta mazowieccy myśleli o zdobyczach terytorialnych w Prusach. W tym celu Siemowit I ożenił się Perejasławą, córką Daniela księcia halicko-włodzimierskiego ok. 1248 roku i razem z Rusinami zaczął organizować wyprawy przeciw Jaćwieży. Zbliżenie Siemowita I z Danielem sprzyjało koronacji Daniela w 1253 roku na króla Rusi w Drohiczynie nad Bugiem. Jesienią następnego roku Siemowit I i Daniel zawarli w Raciążu porozumienie z Zakonem, przewidujące w przyszłości podział Jaćwieży na trzy części. Zimą 1255 roku wyruszyła kolejna wyprawa skierowana do Jaćwieży. W marcu 1257 książęta piastowscy, pod kierunkiem księcia krakowskiego Bolesława Wstydliwego, rozważali jak zorganizować chrystianizację Jaćwieży.
Wtedy nastąpiła kontrakcja Litwinów. W 1258 roku pod wodzą Trojnata zniszczyli oni okolice Czerska i zdobyli niektóre grody. Siemowit I trwał jednak przy koncepcji ojca, Konrada Mazowieckiego i chciał do Mazowsza dołączyć część ziem jaćwieskich. 15 czerwca 1260 roku zawarł w Troszynie umowę z zakonem, zapewniającą mu tylko szóstą część Jaćwieży. Sojusz Siemowita I z zakonem przewidywał wzajemną pomoc przeciw wspólnym wrogom chrześcijańskim i pogańskim, czyli Kazimierzowi księciu kujawskiemu, Jaćwieży i Mendogowi litewskiemu. Silna wyprawa odwetowa Mendoga w czerwcu 1262 roku, składająca się z kilku korpusów jazdy, uderzyła jednocześnie na księstwo halicko-włodzimierskie nad Bugiem, południowe ziemie krzyżackie, Mazowsze płockie i ziemię chełmińską. Oddziały Trojnata dotarły w pobliże Czerska, po drodze zdobywając Jazdów. Zabito tutaj Siemowita I i wzięto do niewoli jego starszego syna Konrada.
Zniszczenie Mazowsza nadwiślańskiego było duże, ponieważ w sierpniu tego roku dodatkowy najazd łupieski zorganizowali Jaćwingowie i Prusowie. W kolejnym roku zniszczyli Łowicz i okolice. Mazowsze pozbawione księcia padało łupem kolejnych napadów drużyn pruskich i litewskich w latach 1266 oraz 1267.
Wdowa po Siemowicie I Perejesława doprowadziła do uwolnienia syna z niewoli litewskiej dopiero w roku 1264. Nie wypłacono okupu, ale za to zerwano sojusz z zakonem i zaczęto normować stosunki z Litwą. Uwolniony Konrad II został księciem Czerska i Mazowsza nadnarwiańskiego, od Zakroczymia pod Wiznę. Młodszy brat Bolesław II współrządził z matką; po 1276 roku otrzymał własną dzielnicę: Płockie, Gostynińskie, Wyszogród i Rawskie. Szybko wszedł w porozumienie z księciem litewskim Trojdenem i zawarł małżeństwo z jego córką Guademundą Zofią (1279). Nawiązał też kontakty z Władysławem Łokietkiem i Leszkiem Czarnym. W połowie roku 1279 doszło do interesującego zdarzenia w Pułtusku. Książę włodzimierski Włodzimierz wysłał łodziami Bugiem i Narwią transport zboża dla Jaćwieży. Został on zatrzymany i zawłaszczony przez ludzi Konrada II. Szlak wodny z biegiem Bugu odgrywał w XII i XIII wieku ważną rolę w handlu z Rusią. W tym wypadku pomoc dla głodującej Jaćwieży przychodziła niespodziewanie z Rusi.
W cieniu walk o Kraków
Ostatnie ćwierćwiecze XIII stulecia przebiegało w Polsce pod znakiem walk o Małopolskę i Kraków. Liczni książęta zawiązywali koalicję i wciągali do nich książąt ruskich i Litwinów. Wojska Lwa, księcia halickiego i Wasylka, księcia słonimskiego zniszczyły Sochaczewskie i Gostynińskie w latach 1283 i 1285. Konrad II książę kujawski, wspomagany przez oddziały rusko-litewskie próbował zająć Kraków (1285) i niszczył ziemie brata Bolesława II. Książęta ruscy włączyli się po śmierci Leszka Czarnego (30 IX 1288) do walki o Kraków. Rywalizacja o Małopolskę w ostatniej ćwierci XIII wieku szczególnie wyniszczyła Mazowsze. Bolesław II panując nad całym Mazowszem w latach 1294–1313 zmieniał często sojusze (książę Wacław II, Przemysław II, Władysław Łokietek), dbając o utrzymanie całości księstwa i unikanie zniszczeń. W przeciwieństwie do ojca Siemowita I, konsekwentnie utrzymywał przyjazne stosunki z Litwą. Aby ich nie zadrażniać, przepuszczał przez swoje ziemie łupieskie wyprawy Litwinów sięgające Łęczyckiego (1294), Sandomierskiego (1302) i Kaliskiego (1305–1306). Ponieważ wielu Jaćwingów schroniło się przed krzyżakami za Niemnem, najazdów z przełomu XIII i XIV wieku dokonywały zapewne połączone drużyny litewsko-jaćwieskie.
Od zawieszenia broni do sojuszu
Wielki książę litewski Witenes (1295/6–1315) podjął współpracę z arcybiskupem Rygi, wspierając go w zatargach z Zakonem Inflanckim (1298, 1305–1310). Kontakty z Rygą zapewniały Litwie udział w handlu rzeką Dźwiną i podporządkowanie Połocka. Dlatego po roku 1300 Litwini pojawiali się na ziemiach polskich bardzo rzadko. Zawieszenie broni trwało w latach 1300–1321. Porozumienie Bolesława II z Witenesem zostało zapewne poszerzone na Władysława Łokietka, od roku 1308 walczącego zdecydowanie z krzyżakami. W konsekwencji, Witenes przysyłał do Polski niewielkie posiłki. Byli to zapewne różni wojownicy – Litwini, Rusini i Jaćwingowie – podobnie uzbrojeni i ubrani. Interesowała ich zdobycz i brańcy przyprowadzani na Litwę. Podobnie działali Prusowie, uczestniczący w wyprawach krzyżackich przeciw Łokietkowi.
Zagrożenie ze strony związanych sojuszem z zakonem krzyżackim Czech zrównoważył Łokietek zbliżeniem z Węgrami. W roku 1320 wydał swoją córkę Elżbietę za króla węgierskiego Karola Roberta. W procesie krzyżacko-polskim w Inowrocławiu w 1320 roku wszyscy książęta mazowieccy starali się wykazać neutralnością. Łokietek trafnie ocenił, że nie może liczyć na słabych i niezdecydowanych książąt dobrzyńskich i mazowieckich. Jedynym pewnym sojusznikiem w walce z zakonem mógł być Witenes (zm. 1313), a później Giedymin litewski.
Sojusz króla polskiego Władysława i wielkiego księcia litewskiego Giedymina rodził się przez kilkanaście lat. Najpierw doszło do małżeństwa Wacława księcia płockiego z Danutą Elżbietą córką Giedymina (1319–1320). W nadchodzącym starciu Zakonu z Władysławem Łokietkiem książęta mazowieccy nie chcieli brać udziału. Siemowit II książę rawski, sochaczewski i wiski posiadał długą granicę z państwem krzyżackim; Trojden książę czersko-warszawski myślał więcej o sprawach ruskich. Obu książąt wzrost sił Łokietka niepokoił.
W 1323 rozpoczęła się rywalizacja Polski, Węgier i Litwy o przejęcie Rusi halicko-włodzimierskiej po bezpotomnej śmierci jej ostatniego księcia. Na Ruś wyprawił się Łokietek z posiłkami węgierskimi, na ziemie Ponarwia i Pobuża (późniejsze Podlasie) wkroczył Giedymin, pustosząc jednocześnie Mazowsze w 1324. Na tronie halickim osadzono Bolesława syna Trojdena, księcia czersko-warszawskiego i Marii księżnej halickiej. Ale już w 1326 uformowały się dwa wrogie obozy: Zakon z książętami mazowieckimi przeciw Władysławowi Łokietkowi i Giedyminowi. W nadchodzących wojnach Łokietka z Zakonem i książętami mazowieckimi Litwini dawali królowi polskiemu wsparcie zbrojne (1327, 1329). Z pomocą Zakonowi pospieszył król Jan Luksemburski, który zmusił księcia Wacława płockiego do uznania się lennikiem czeskim. Poparł też roszczenia krzyżackie wobec pozostałych księstw mazowieckich, Trojdena i Siemowita II. Bezpośrednia wojna polsko-krzyżacka toczyła się ze zmiennym szczęściem w latach 1330–1332. Jednocześnie lata 1329–1335 były okresem zbrojnych działań i licznych rozejmów między książętami mazowieckimi a zakonem. Mazowsze było stale niszczone, książęta zaś nie chcieli stracić niezależności i zostać lennikami polskimi.
Kazimierz Wielki od 1333 roku konsekwentnie dążył do normalizacji stosunków z Zakonem, co osiągnął dzięki pokojowi kaliskiemu w 1343 roku. W tymże roku Krzyżacy wytyczyli wspólną granicę z Mazowszem. Po 1323 roku Siemowit II poszerzył zapewne swoje terytorium na północ i wschód od Wizny, na pograniczu z Litwą. Giedymin kolejnymi wyprawami na Mazowsze (1336, 1337 i 1340) zapewnił sobie panowanie nad górną Narwią i Pobużu. Droga z Litwy do Małopolski zaczęła prowadzić przez Wołkowysk-Brześć i Lublin. Bezpotomna śmierć Bolesława Jerzego księcia halickiego w 1340 roku wznowiła mazowieckie roszczenia do tzw. Podlasia (nazwa dopiero w XV wieku), czyli sąsiednich ziem dawnej Rusi halicko-włodzimierskiej.
W stosunkach z zakonem kluczowe były skrajne terytoria Mazowsza, ziemia płocka na zachodzie i ziemia wizneńska na wschodzie. Władcy mazowieccy mogli poszerzać swoje terytoria na północ i wschód. Leśna strefa graniczna na północy, nad Narwią, była długo nawiedzana najazdami pruskimi, nieco spokojniejsza dopiero w XIV wieku. Gleby tutaj były mało żyzne. Na północnym-wschodzie, tereny nad dolną Biebrzą i nad dopływami górnej Narwi, zostały wcześnie zasiedlone przez Mazowszan. Od początku XIV wieku obszar ten stanowił przedmiot rywalizacji z Litwą. Od XI wieku Wizna była kluczowym grodem na tym terenie, aż do ostatecznej stabilizacji pogranicza litewsko-krzyżackiego w pokoju melneńskim (1422). Okres jagiellońsko-krzyżacki zapisał się poważnymi
wojnami z zakonem, do których wkład książąt mazowieckich był skromny.
Zarysowany obraz jest niepełny, gdyż uwzględnia konflikty zbrojne i związki polityczne, pomijając inne relacje sąsiedzkie, osadnicze, gospodarcze i kulturalne. Odpowiednie ich uwzględnienie jest potrzebne i wykonalne, ale trudniejsze i wymagające odpowiednio szerokiego pola wypowiedzi. Relacje osadnicze i gospodarcze, sieci dróg i związków handlowych, przepływu ludności, wymagają rozpoznania różnych źródeł i metod badawczych. Jest faktem, że ich treści daleko odbiegają od podręcznikowych wiadomości, którymi jesteśmy tradycyjnie karmieni.
Jan Tyszkiewicz
Polski historyk mediewista, profesor w Instytucie Historycznym Uniwersytetu Warszawskiego.
One thought on “Średniowieczne Mazowsze wobec sąsiadów na północy do 1333 roku”