Rasa Čepaitienė
przeł. Bartłomiej Kowal
W 2017 roku obchodzimy 200. rocznicę śmierci Tadeusza Kościuszki, bohatera narodowego Polski, Litwy, Białorusi, Francji i Stanów Zjednoczonych. Obchody znalazły się na liście rocznic pod patronatem UNESCO w latach 2016–2017. W Polsce rok 2017 jest świętowany jako Rok Tadeusza Kościuszki. 25 kwietnia 2017 r. także Sejm Republiki Litewskiej jednogłośnie przyjął rezolucję mającą na celu upamiętnienie rocznicy śmierci naczelnika powstania z 1794 r., generała i uczestnika wojny o niepodległość Stanów Zjednoczonych.
Rezolucja, której autorem był minister spraw zagranicznych Litwy Linas Linkevičius, wzywała instytucje państwowe i samorządowe, organizacje pozarządowe i obywateli Litwy oraz członków społeczności litewskiej poza granicami kraju do upamiętnienia Tadeusza Kościuszki i aktualizacji spuścizny tego męża stanu. Zdaniem Linkevičiusa w obecnej sytuacji geopolitycznej warto przypomnieć sobie słowa prezydenta Stanów Zjednoczonych i głównego autora Deklaracji niepodległości USA Thomasa Jeffersona, który nazwał Tadeusza Kościuszkę najczystszym synem wolności, jakiego znał. Litewski minister dodał, że życie Kościuszki było jeszcze jednym świadectwem, iż wolność nie jest nam dana, lecz trzeba o nią walczyć i nadawać jej sens. Rezolucja podkreślała, że historyczne dziedzictwo Kościuszki i wyznawane przez niego wartości – walka o Wolność i Niepodległość – są uniwersalne, jednoczą społeczeństwa Polski, Litwy i Stanów Zjednoczonych, wzmacniają więzi wspólnoty transatlantyckiej. Szef litewskiej dyplomacji zaznaczył, iż dziedzictwo Kościuszki ma nie tylko znaczenie symboliczne, lecz jest również aktualne, gdy przeciwne nam siły próbują zakwestionować samostanowienie narodów, naruszyć ich integralność terytorialną i rozbić jedność wspólnoty transatlantyckiej.
Z inicjatywy Instytutu Polskiego w Wilnie i we współpracy z Ambasadą RP w Wilnie, Ministerstwem Spraw Zagranicznych Litwy oraz urzędem dzielnicy Aleksota w Kownie, inauguracja obchodów roku Kościuszki na Litwie odbyła się 11 maja 2017 r. w Ogrodzie Botanicznym Uniwersytetu Witolda Wielkiego. Natomiast 30 maja w pałacu Balińskich w Jaszunach (Jašiūnai) odbył się wieczór pamięci o Tadeuszu Kościuszce z okazji 200. rocznicy jego śmierci. W programie wieczoru znalazł się wykład litewskiego historyka Alfredasa Bumblauskasa o Tadeuszu Kościuszce oraz koncert „Kościuszko plays Kościuszko”. Bokun-Kościuszko Duo z Polski wykonali między innymi specjalnie w tym celu transkrybowane utwory muzyczne Kościuszki. Jednak te podniosłe wydarzenia pozostały na Litwie raczej niedostrzeżone. Choć nazwisko Kościuszki jest Litwinom doskonale znane z podręczników historii, to jednak pamięć o nim i innych osiemnastowiecznych bohaterach nie jest na Litwie szczególnie pielęgnowana. Niestety, jak dotąd zbyt mało uwagi okresowi upadku Rzeczpospolitej Obojga Narodów poświęca także litewska historiografia oraz wydawnictwa popularyzatorskie. Dlatego celem tego tekstu jest odnotowanie najważniejszych reprezentacji upamiętnienia postaci Kościuszki na Litwie: obiektów, dzieł, wydarzeń itd., a także próba odpowiedzi na pytanie, jakie przyczyny zadecydowały, że pamięć o generale, którego litewskość jest – jak zobaczymy – tak starannie podkreślana, wciąż pozostaje na uboczu narodowej narracji historycznej.
Emigracyjne kontrowersje wokół Kościuszki
Można twierdzić, że tym tematem jak dotąd szerzej nie interesował się żaden
z litewskich historyków. Nie ma żadnego poważniejszego opracowania poświęconego Kościuszce, które przekraczałoby ramy pojedynczego artykułu. W publikacjach o historii Litwy Kościuszko pojawia się jedynie epizodycznie i tylko w kontekście Sejmu Czteroletniego, Konstytucji 3 maja, konfederacji targowickiej itp. Prawdopodobnie jedyna książka o insurekcji kościuszkowskiej to przygotowany przez historyka Eduardasa Brusokasa w 2004 r. zbiór artykułów Powstanie 1794 r. na Litwie (1794 m. sukilimas Lietuvoje). Podobnie jest w przypadku prób analizy upamiętnienia Kościuszki. Wart uwagi jest jedynie artykuł prof. Juozasas Skiriusa Poglądy XX-wiecznych litewskich historyków z Litwy i Stanów Zjednoczonych o generale Tadeuszu Kościuszce (XX amžiaus JAV lietuvių ir Lietuvos istorikų požiūris į generolą Tadą Kosciušką), opublikowany w 2011 r. w czasopiśmie „Istorija”. Już jednak na początku XX w. mieliśmy do czynienia z dość obszerną polemiką o znaczeniu Kościuszki dla litewskiego społeczeństwa, którą toczyła się wśród emigracyjnych intelektualistów litewskich.
12 marca 1794 r. w Polsce rozpoczęła się insurekcja kierowana przez Tadeusza Kościuszkę, po kilku tygodniach powstanie ogarnęło także Litwę. Po przybyciu do Grodna Kościuszko zwrócił się do żołnierzy: Litwo! Ziomkowie i Rodacy moi! Na waszej się urodziłem ziemi i w zapale poczciwym dla mojej ojczyzny odzywa się we mnie szczególniejsza skłonność do tych, pomiędzy którymi pierwiastki rozpocząłem życia. Te i inne poświadczone w źródłach słowa generała w liście o jego litewskości od samego początku wprowadzenia tego tematu do obiegu akademickiego i społecznego rozpalały wyobraźnię litewskich działaczy kulturalnych. W dzienniku litewskich socjalistów ze Stanów Zjednoczonych „Naujienos”, wydawanym w Chicago, w 1975 r. ukazał się artykuł Polacy lubią się stroić w cudze piórka (Lenkai mėgsta puoštis svetimomis plunksnomis). W tekście czytamy Józefa Piłsudskiego oddajemy im za darmo, ale Tadeusz Kościuszko i Adam Mickiewicz swoim pochodzeniem, sercem i duszą są nasi! Artykuł był reakcją na przygotowania amerykańskiej Polonii do zbliżającej się rocznicy 200-lecia niepodległości Stanów Zjednoczonych:
20 sierpnia 1975 r. w dzienniku z Chicago „Sun Time” ukazało się olbrzymie zdjęcie podobizny Tadeusza Kościuszki z podpisem Uczczono polskich bohaterów. W dyskusjach o pochodzeniu Kościuszki Litwini ze Stanów Zjednoczonych starali się wobec Polaków podkreślać litewskość generała. Pierwszy znany nam artykuł Litwina poświęcony Kościuszce został opublikowany 29 grudnia 1926 r. w języku angielskim w nowojorskim dzienniku „Commonweal”. Autor, ksiądz Juozas Končius-Koncevičius (1891–1975),
w oparciu o prace polskich historyków i opublikowane po angielsku dokumenty Kościuszki, podkreślał litewskie pochodzenie generała. W tym samym roku świętowano 150-lecie niepodległości Stanów Zjednoczonych, a ponieważ popularność Kościuszki i uznanie dla niego wśród Amerykanów były niezaprzeczalne, Končius najwidoczniej postanowił skorzystać z tego, aby przypomnieć, że o niepodległość Stanów Zjednoczonych walczyli także Litwini. Wiadomo, że ksiądz zbierał materiały o Kościuszce w Bibliotece Kongresu
w Waszyngtonie i innych instytucjach, mając zamiar przygotować o nim książkę, jednak nigdy tego nie uczynił.
Napięte stosunki między Polską a Litwą, utrata Wilna i walka o nie w dwudziestoleciu międzywojennym silnie oddziaływały na patriotycznie nastawionych litewskich emigrantów. Wśród amerykańskich Litwinów kwestia Kościuszki była wówczas podnoszona przede wszystkim w kontekście antypolskim. Niezbędne było przygotowanie poważniejszego dzieła naukowego. Tej pracy podjął się emigracyjny działacz kulturalny Hertmanavičius, który napisał 37-stronicowy tekst Who was Kosciuszko? Jednak wybuch drugiej wojny światowej i późniejsza okupacja Litwy nie pozwoliły zrealizować jego zamiarów. Dopiero po wojnie, w 1948 r.
Litewski Instytut Kulturalny w Nowym Jorku wydał po angielsku napisaną przez Kostasa Jurgėlę Historię narodu litewskiego (Lietuvių tautos istoriją), w której niemało miejsca poświęcono roli Kościuszki w powstaniu, przypominając jednocześnie jego związki ze Stanami Zjednoczonymi. Autor nie ukrywał, że generał nie był zwolennikiem litewskiej państwowości, ponieważ gdy podczas powstania w Wilnie utworzyła się Litewska Rada Narodowa, T. Kościuszko, podburzany przez doradców arystokratycznych strachem przed „separatyzmem” rozwiązał rady polską i litewską, a na ich miejsce utworzył wspólną Najwyższą Radę Narodową. Najciekawszy jest fakt, że w książce pod tradycyjnym portretem Kościuszki autor napisał Generał Tadeusz Kościuszko – Litwin, Polak i Amerykanin, tym samym podkreślając jego znaczenie dla trzech narodów. Książka Jurgėli to prawdopodobnie pierwsze wydane na emigracji studium o charakterze naukowym, w którym poświęcono uwagę interesującemu nas tematowi.
Gdy po wojnie do USA przybyło z Litwy kilkunastu zawodowych historyków, w prasie zaczęto coraz częściej naświetlać różne zagadnienia z historii Litwy. Szerzej o działalności Kościuszki pisała litewska historyk Vanda Daugirdaitė-Sruogienė w swojej obszernej syntezie historii Litwy, która została wydana w 1956 r. po litewsku w Chicago. Dla autorki Kościuszko był gente Ruthenus, natione Lithuanus. Podkreślała, że Kościuszko był pierwszym politykiem, który wydał odezwę do Litwinów po litewsku. W 1957 r. ukazał się 12. tom Encyklopedii litewskiej, w którym pierwszy raz po litewsku szerzej przedstawiono Kościuszkę. Historyk Konstantinas Avižonis przygotował nie tylko hasło biograficzne, lecz także osobny artykuł o insurekcji kościuszkowskiej. Z kolei emigracyjny historyk Algirdas Budreckis w swoich pracach dowodził, że Kościuszko był popularny wśród litewskich chłopów, śpiewano nawet o nim pieśni, ale wywodzono go z białoruskiej szlachty. Te artykuły i rozprawy wyraźnie wpłynęły na późniejsze publikacje litewskich emigrantów, dlatego większość Litwinów z Ameryki nie miała wątpliwości co do litewskiego pochodzenia Kościuszki.
O Kościuszce i Litwie
Na samej Litwie pierwszy o litewskich korzeniach Kościuszki pisał prawdopodobnie poeta i publicysta Mečislovas Davainis-Silvestraitis. Już w 1883 r. w czasopiśmie „Aušra” ogłosił artykuł Tadeusz Kościuszko był Litwinem (Tadeuszas Kasciuszka buvo Lietuvninkas). Autor opierał się na ogłoszonym po polsku liście Kościuszki, pisanym w 1784 r., w którym podkreśla on swoje litewskie pochodzenie. Taka informacja w okresie odrodzenia narodowego Litwinów była zupełnie zrozumiała, a jednocześnie położyła fundament pod późniejsze polsko-litewsko-białoruskie dyskusje na temat zawłaszczania Kościuszki czy Mickiewicza w oparciu o kryterium narodowe.
W okresie Republiki Litewskiej w latach 1918-1940 wśród Litwinów nie było żadnych wątpliwości co do litewskości Kościuszki, choć poważniejszych badań na ten temat nie ogłoszono. Profesor Mykolas Biržiška jako pierwszy w niepodległej Litwie pisał o Litwinie Kościuszce w wydanej w 1918 r. książeczce Litewskie powstanie 1794 roku (Lietuvos sukilimas 1794 metais).
W niezmiernie popularnej Historii Litwy (Lietuvos istorija) pod redakcją A. Šapoki, przeznaczonej przede wszystkim dla szkół, przy omawianiu powstania kościuszkowskiego odnotowano, iż powstańcy całą władzę przekazali generałowi Kościuszce (pochodził z województwa nowogródzkiego i uważał siebie za Litwina). Należy wyjaśnić, że ta słynna synteza stała się punktem wyjścia dla późniejszych badań i ocen przeszłości Litwy.
Na okupowanej przez Sowietów Litwie historycy byli zachęcani do badania biografii bojowników o interesy ludu, zatem postać zarówno Kościuszki, jak i mu współczesnych, nie była atrakcyjna pod względem ideologicznym. W niewielkiej objętości podręczniku szkolnym Historia Litewskiej SRR (Lietuvos TSR istorija) z 1957 r., napisanym przez litewskiego historyka Juozasa Jurginisa, bardzo krótko podano, że w Polsce powstaniem kierował Tadeusz Kościuszko. Było on jednocześnie najwyższym wodzem powstania. Pracownik Instytutu Historii Partii V. Savickis w 1967 r. ogłosił w wileńskiej popołudniówce „Vakarinės naujienos”, ukazującej się po litewsku i rosyjsku, artykuł o podniosłym tytule Żarliwy patriota (Liepsningas patriotas). Jednak zdaniem autora patriota Kościuszko był, jak się okazuje, wielkim synem narodu polskiego. W okresie sowieckim najwięcej uwagi powstaniu kościuszkowskiemu poświęcił historyk Rimantas Jasas. Napisał niejeden artykuł o Kościuszce, w którym generał był nazywany polskim bohaterem narodowym. Jasas pisał, że Kościuszko określał siebie jako Litwina, jednak pojęcie Litwina używane jest tu w starym rozumieniu, w którym Litwinem nazywano każdego obywatela Wielkiego Księstwa Litewskiego, bez względu na jego język ojczysty czy pochodzenie etniczne. Nagła śmierć przerwała badania Jasasa, a przygotowywana przez niego książka o działalności Kościuszki w okresie powstania nie została ukończona. Należy wspomnieć, że w czasach sowieckich jedna z ulic Wilna została nazwana nazwiskiem Kościuszki. Nazwa ta przetrwała do dziś,
a inne ulice jego imienia są w Kownie, Druskienikach i Solecznikach. W 1986 r., już podczas ogłoszonej przez Michaiła Gorbaczowa pieriestrojki, Instytut Historii Litwy wydał pierwszy tom akademickiej Historii Litewskiej SRR (Lietuvos TSR istorija) pod tytułem Od najdawniejszych czasów do 1917 roku (Nuo seniausių laikų iki 1917 metų),
z której czytelnik również niewiele może dowiedzieć się o interesującej nas postaci. Można przeczytać, iż powstanie zorganizowali polscy patrioci. […] Do kierowania powstaniem wezwano pochodzącego z Wielkiego Księstwa Litewskiego generała Tadeusza Kościuszkę, który odznaczył się w bojach o niepodległość Stanów Zjednoczonych Ameryki.
Po odzyskaniu niepodległości w ciągu kilku ostatnich dziesięcioleci uformowała się grupa aktywnych badaczy problematyki osiemnastowiecznej Litwy. Jednak bogactwem prac o insurekcji i postaci Kościuszki, wciąż nie możemy się pochwalić. Dopiero 12 grudnia 1996 r.
w Instytucie Historii Litwy odbyła się konferencja „Tadeusz Kościuszko i Litwa”. Była to pierwsza poważna próba położenia podwalin pod wyjaśnienie roli Kościuszki w powstaniu na Litwie oraz dyskusji o jego pochodzeniu. Omawiano wiele spornych kwestii.
W oparciu o referaty opublikowano dwie prace: artykuł naukowy R. Šmigelskytė Ocena Tadeusza Kościuszki w prasie okresu konfederacji targowickiej (Tado Kosciuškos vertinimas Targovicos konfederacijos laikotarpio periodinėje spaudoje) i niewielką książeczkę J. Tumelisa Pisma litewskie okresu powstania Tadeusza Kościuszki (1794) (Tado Kosciuškos sukilimo (1794) lietuviškieji raštai). Dopiero po ośmiu latach, tj. 22 kwietnia 2004 r., Litewskie Muzeum Narodowe i Litewska Akademia Wojskowa im. gen. J. Žemaitisa zorganizowały w pomieszczeniach muzeum jeszcze jedną imprezę naukową, „Konferencję z okazji obchodów 210-lecia powstania kościuszkowskiego na Litwie”. Niestety, materiały z tej konferencji do dziś się nie ukazały.
Pytanie o narodowość, obywatelstwo czy nawet związki z konkretnym terytorium Tadeusza Kościuszki wciąż pozostaje otwarte nie tylko wśród zwykłych Litwinów, Polaków i Białorusinów, ale też wśród samych historyków. Jednak, jak już wspomniano, historycy litewscy poświęcali tej osobie niezasłużenie mało uwagi, szczególnie w porównaniu z historykami polskimi czy nawet białoruskimi, którzy mają na koncie kilka większych opracowań tego tematu. Na Litwie wciąż brakuje większej syntezy w postaci książki, podczas gdy biograficznych monografii w języku polskim można doliczyć się kilkudziesięciu. Dla litewskich historyków otwiera się zatem wielkie pole badawcze.
Szukając na Litwie związanych z nazwiskiem Kościuszki miejsc pamięci, należałoby zwrócić uwagę na tablicę pamiątkową zaprojektowaną przez Antoniego Wiwulskiego w 1917 r.
w kościele św. Janów na Uniwersytecie Wileńskim. Jednak, sądząc z wyżej przytoczonych faktów, można postawić zasadne pytanie – czemu koniec XVIII w. i osoba Kościuszki są prawie nieobecne w litewskiej narracji historycznej? Najprawdopodobniej zadecydowała o tym utrwalona w historiografii i społecznej świadomości dość negatywna ocena Konstytucji 3 maja, przypisująca jej zniszczenie państwa litewskiego. Głównym celem powstania kościuszkowskiego było utrwalenie niepodległości Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Państwo po okrzepnięciu miało mieć bardziej unitarny charakter, co sugerować miałby zdecydowany sprzeciw Kościuszki wobec samodzielnej władzy litewskich powstańców. Takie podejście było nie do przyjęcia ani dla międzywojennej, Šapokovej perspektywy, ani dla sowieckiej ani też (po części) współczesnej historiografii litewskiej. Rzeczpospolita Obojga Narodów była (i nadal jest) postrzegana przede wszystkim jako nie całkiem litewskie państwo. Jednocześnie prawdopodobnie pamięć o utracie Rzeczypospolitej przesłania nam katastrofa utraty państwa narodowego w 1940 r. Na szczęście, przynajmniej pośród historyków, oceny wydarzeń i postaci z końca XVIII wieku ulegają już zmianie, pojawia się wiele nowych wyjaśnień i interpretacji.
Rasa Čepaitienė
Historyk, profesor w Instytucie Historii Litwy w Wilnie i Uniwersytecie Wileńskim, zajmuje się kulturą pamięci i ochroną dziedzictwa historycznego.
One thought on “1794 rok. Tadeusz Kościuszko w pamięci Litwinów”