Sveiki, atvykę į puslapį, skirtą bendrai Lenkijos ir Lietuvos praeičiai
Lenkiją ir Lietuvą sieja ypatingi bendros istorijos ryšiai. Iš daugiau nei tūkstančio metų abiejų šalių istorijos net 400 metų jas siejo glaudi sąjunga. Tai buvo didingi šimtmečiai, bent jau žiūrint į juos lenkų akimis. Jogailaičių valdymo laikais – lenkų sostas jiems priklausė beveik 200 metų – Lenkija iš vidutinio dydžio Vidurio Europos šalies išaugo į galingą valstybę. Lenkai drauge su lietuviais Žalgirio laukuose sutriuškino kryžiuočių ordino stuburą, o dar po keliasdešimties metų iki tol buvęs grėsmingas ordinas neteko daugumos savo valdų ir tapo Jogailaičių vasalu. Dinastijos atstovai užėmė Čekijos ir Vengrijos sostus ir sudarė didžiausią uniją vėlyvųjų Viduramžių Europoje. Nors jos istorija buvo trumpa, nes po mūšio prie Mohačo Vengriją pasidalijo Osmanų ir Habsburgų imperijos, o Čekija ilgam tapo priklausoma nuo pastarųjų valdžios, lenkų-lietuvių valstybė liko hegemonu Vakarų Europos ir Maskvos valstybės paribyje.
Lenkų-lietuvių sąjunga buvo tvari, nes jos pamatas buvo ne tik asmeniniai ryšiai. Jau 1413 m. Horodlės unijos akte buvo kalbama apie lenkų giminių herbų suteikimą lietuvių riterių giminėms. Šitaip buvo žengtas pirmas žingsnis, padėjęs dinastinius ryšius pakeisti tokiais, kurių subjektais taptų platesni sluoksniai. Ilgainiui ta sąjunga stiprėjo, o jos apogėjų įamžino garsioji Liublino unijos akto pastraipa, kurioje buvo kalbama, kad „Lenkijos karalystė ir Lietuvos Didžioji Kunigaikštystė jau yra vienas neišskiriamas ir vienalytis kūnas ir taip pat viena bendra neišskiriama Respublika, kuri susidarė iš dviejų valstybių ir tautų ir susijungė į vieną tautą“. Būtent tas susijungimas į „vieną tautą“ laidavo jos tvarumą. Ir kartu reikia atminti, kad Unija nepanaikino iki tol buvusių institucijų. Išliko Lietuvos Didžioji Kunigaikštystė su jos kariuomene, iždu ir institucijomis, kurios leido lietuviams įgyti dvigubą tapatybę – sieti save su Respublika ir tuo pat metu su Didžiąja Kunigaikštyste. Ši tapatybė tapo svarbiu atramos tašku dar tik turėjusiais ateiti blogesniais laikais.
Respublikos padalijimai XVIII a. pabaigoje sužlugdė bendrą valstybę. Lenkų-lietuvių institucijų bendrystę pakeitė rusų valdymo nulemtas bendras likimas. Jį liudijo nacionaliniai sukilimai, kuriuose petys į petį dalyvavo abiejų tautų atstovai.
XIX a. pabaigoje ir XX a. pradžioje dviejų tautų tarpusavio santykiai pasikeitė. Tapatybių atskaitos taškais nuo tada tapo kalbos ir etninė kilmė. Bendri likimai ir praeities institucijos atsidūrė nuošalėje. Taigi nieko keista, kad nuo tada lenkų-lietuvių dialogas virto tarpusavio pretenzijomis ir ieškojimais istorijoje veikiau to, kas dalijo ir skyrė, o ne to, kas siejo.
Šiandien, XXI a. pradžioje, kai abi mūsų valstybės yra Europos Sąjungos narės, galime pažvelgti į bendrą praeitį sine ira, ieškoti joje to, kas sieja, ir taip pat stengtis suvokti šaknis to, kas neseniai mus skyrė. Būtent ta mintimi buvo grįstas sumanymas bendromis jėgomis su Lietuvos istorijos institutu leisti žurnalo „Mówią wieki“ („Kalba amžiai“) laidas, skirtas mūsų bendrai istorijai. Šiame interneto puslapyje skelbiami tekstai yra būtent iš tų leidinių. Bet mūsų bendros istorijos temos dar nėra išsemtos. Artimiausioje ateityje pasirodys nauji specialūs „Mówią wieki“ numeriai, o jų tekstai bus pateikiami šiame interneto puslapyje.
Michał Kopczyński, istorijos žurnalo „Mówią wieki“ redaktorius
Alvydas Nikžentaitis, Lietuvos istorijos instituto Vilniuje direktorius
Witamy na stronie poświęconej wspólnej przeszłości Polski i Litwy
Polskę i Litwę łączą szczególne więzy wspólnej historii. W liczących przeszło 1000 lat dziejach obu krajów aż 400 to okres, w którym pozostawały one w ścisłym związku. Były to stulecia szczególne, przynajmniej jeśli spojrzeć na nie z perspektywy polskiej. Za rządów Jagiellonów, zasiadających na polskim tronie przez blisko 200 lat, Polska awansowała z pozycji środkowoeuropejskiego państwa średnich rozmiarów do rangi mocarstwa. Polacy wspólnie z Litwinami na grunwaldzkich polach złamali kręgosłup Zakonu Krzyżackiego, a kilkadziesiąt lat później groźny dotąd Zakon utracił większość swych posiadłości i stał się wasalem Jagiellonów. Przedstawiciele dynastii zasiedli na tronach Czech i Węgier, tworząc najrozleglejszą z wielkich unii powstałych w Europie późnego średniowiecza. Choć jej dzieje okazały się krótkie, bo po bitwie pod Mohaczem (w 1526 roku) Węgry zostały podzielone między Imperium Osmańskie i Habsburgów, a Czechy przeszły na trwałe po berło tych ostatnich, to jednak państwo polsko-litewskie pozostało hegemonem na pograniczu Europy Zachodniej i państwa moskiewskiego.
Związek polsko-litewski okazał się trwały, bowiem jego fundament tworzyły nie tylko relacje personalne. Już w akcie unii w Horodle z 1413 roku mowa była o adopcji herbowej litewskich rodów rycerskich do rodów polskich. W ten sposób postawiono pierwszy krok na drodze ku zmianie związku dynastycznego na taki, którego podmiotem stawały się szersze kręgi. Z czasem związek ten pogłębiał się, osiągając apogeum w sławnym passusie aktu lubelskiego z 1569 roku, gdzie mowa była „iż Królestwo Polskie i Wielkie Księstwo Litewskie jest jedno nierozdzielne i nieróżne ciało, a także nieróżna ale jednak spólna Rzeczpospolita, która się z dwu państw i narodów w jeden lud zniosła i spoiła”. To właśnie owo spojenie w „jeden lud” zapewniało jej trwałość. Warto przy tym pamiętać, że unia nie znosiła dotychczasowych instytucji. Pozostało Wielkie Księstwo Litewskie z jego wojskiem, skarbem i urzędami, które pozwalały Litwinom na podwójną identyfikację: z Rzecząpospolitą i z jednocześnie z Wielkim Księstwem, które stało się ważnym punktem odniesienia dla tożsamości w gorszych czasach, które miały dopiero nadejść.
Rozbiory Rzeczypospolitej położyły w końcu XVIII wieku kres wspólnemu państwu. Polsko-litewską wspólnotę instytucji zastąpiła wspólnota losu pod panowaniem rosyjskim. Przejawiała się ona w powstaniach narodowych, w których uczestniczyli ramię w ramię przedstawiciele obydwu nacji.
Ostatnia ćwierć XIX stulecia i początek wieku XX zmieniły relacje między dwoma narodami. Punktem odniesienia dla tożsamości stały się odtąd język i pochodzenie etnicznie, a wspólne losy i instytucje z przeszłości zeszły na drugi plan. Nic więc dziwnego, że dialog polsko-litewski nasycił się odtąd wzajemnymi pretensjami i poszukiwaniem w historii raczej tego, co dzieliło i odróżniało, niż tego, co łączyło.
Dziś, na początku XXI wieku, gdy oba nasze państwa wchodzą w skład Unii Europejskiej, możemy spojrzeć na wspólną przeszłość sine ira, poszukując w niej tego, co łączy, ale też starając się zrozumieć korzenie tego, co do niedawna dzieliło. Ta właśnie myśl legła u podstaw wydawanych wspólnie z Instytutem Historii Litwy wydań magazynu „Mówią wieki” poświęconych naszej wspólnej historii. Teksty zamieszczone na stronie pochodzą właśnie z tych zeszytów. Jednak nie wyczerpaliśmy jeszcze wspólnej historii. W najbliższej przyszłości ukażą się kolejne numery specjalne „Mówią wieki”, a zawarte w nich teksty będą trafiać na niniejszą stronę.
Michał Kopczyński, redaktor Magazynu Historycznego „Mówią wieki”
Alvydas Nikžentaitis, Instytut Historii Litwy w Wilnie
