XVI amžiaus lenkų ir lietuvių kultūra – Renesansas ir Reformacija

Radosław Lolo

Atrodo, kad XVI amžiaus viduryje, kai Lenkijoje ir Lietuvoje ginčai dėl unijos tikslo ir formos artėjo prie svarbiausio etapo, lenkų ir lietuvių valstybėje Renesanso kultūra ir Reformacijos judėjimas pasiekė apogėjų. Taigi nedvejojant galima teigti, kad derybos ir Liublino unijos pasirašymas vyko tokiu metu, kai Žečpospolitoje išryškėjo itin įdomūs reiškiniai ne vien vidaus ir užsienio politikos srityse. Kartais tyrinėtojai jų tarsi nepastebi.

Renesansas Žečpospolitoje išplito tarpininkaujant Vengrijai. Pagrindiniu naujųjų srovių skleidėju tapo tuomet galingų Jogailaičių dvaras. Dinastija, pasiekusi neginčytiną sėkmę politikos srityje, greitai pradėjo domėtis kultūros ir meno plėtra. Jau 1424 metais karalienės Sofijos karūnavimo iškilmėse dalyvavo tuometinis italų humanistas Francesco Fielfo (1398–1481), karališkajai porai pademonstravęs oratoriaus meistriškumą, o vėliau šlovinęs Vladislovą Varnietį. Lenkų ir lietuvių valstybėje humanizmo idėjos plito vis dažniau italų universitetuose išsilavinimą įgydavusių lenkų intelektualų pastangomis. Iš jų minėtini poetas Gžegožas (Grzegorz) iš Sanoko, Jonas Dlugošas (Jan Długosz), Jonas (Jan) iš Ludisko, kuris, baigęs studijas Italijoje, tapo humanistinės retorikos meno ir atsivežtų rinktinių Antikos veikalų nuorašų populiarintoju Lenkijoje. Taip pat verta paminėti Joną Ostrorogą (Jan Ostroróg), Bolonijoje apgynusį abiejų teisių disertaciją, užsiėmusį ne tik diplomatija, bet ir parašiusį šiandien nepelnytai pamirštą įdomų politinį traktatą Memoriał o uporządkowaniu Rzeczypospolitej (Memorialas apie Žečpospolitos sutvarkymą). Persismelkęs naujovių dvasia mąstytojas ragino sustiprinti karaliaus valdžią ir atskirti valstybę nuo Katalikų Bažnyčios įtakos.

1474 metai žymi ryškų lūžį kultūros srityje. Tuomet karaliaus Kazimiero Jogailaičio Krokuvos dvare pasirodė Filippo Buonaccorsi de Tebadis Experiens, kaip pasikėsinimo
į popiežių Paulių II dalyvis privalėjęs bėgti iš Romos prisidengęs Kalimacho (Kallimach) pavarde. Garsus Renesanso laikotarpio rašytojas ir humanistas tapo karaliaus sekretoriumi ir Kazimiero vaikų auklėtoju, sudominusiu juos naujosiomis meno, literatūros ir architektūros kryptimis. Be abejo, tam tikrą įtaką darė ir lenkus iš Vladislovo Jogailaičio vengrų ir čekų dvarų pasiekiančios idėjos. Vyresnio brolio dvare Kazimieras praleido didžiąją savo jaunystės dalį, eidamas Silezijos administratoriaus pareigas. Būtent čia karalaitis turėjo progą susižavėti Renesanso idealais.

Pasitaiko, kad kardinalių pokyčių priežastimi tampa katastrofa. Taip atsitiko architektūros srityje. 1499 metais sudegė Vavelio pilies dalis. Karalius Aleksandras Jogailaitis nusprendė, kad pastato atstatymas bus puiki proga naujai suprojektuoti valdovų rezidenciją. Vadovauti statyboms valdovas paskyrė iš Koblenco kilusį Eberhardą Rosembergą (Eberhard Rosemberg). Maždaug tuo pačiu metu į Krokuvą atvyko skulptorius Pranciškus Florentietis, kuriam Elžbieta Habsburgaitė ir karalaitis Žygimantas pavedė sukurti antkapį Jonui Albrechtui. Florentiečio sukurta puošniai dekoruota karaliaus antkapio niša pagrįstai laikoma Renesanso laikų šedevru.

1506 metais, Žygimantui Senajam tapus lenkų ir lietuvių valstybės karaliumi, Pranciškus Florentietis dar tebedirbo Vavelyje. Po menininko mirties darbus tęsė Bartolomeo Berecci ir Benediktas (Benedykt) iš Sandomiero. Iki 1536 metų pastatas su didelėmis, trijų lygių arkadomis buvo baigtas ir tapo kitų didikų rezidencijų Lenkijoje ir Lietuvoje pavyzdžiu bei įkvėpimo šaltiniu. 1519 metais Berecci pradėjo kurti kapinių koplyčią pirmajai Žygimanto Senojo žmonai Barborai Zápolya. Florencijos Renesanso šedevru laikoma koplyčia buvo konsekruota 1533 metais. Kaip karalių mecenatystės įrodymą dar verta paminėti būdingu atiku papuoštos Krokuvos Sukenicų prekyvietės rekonstrukciją.

Sekėjai Karūnoje ir Lietuvoje                                                                  

Gana greitai Karūnoje ir Lietuvos Didžiojoje Kunigaikštystėje atsirado daug karališkojo meninio skonio sekėjų. Jau 1526 metais didysis Karūnos iždininkas Mykolas Šydloveckis (Mikołaj Szydłowiecki) baigė Šydloveco pilies rekonstrukciją pagal Renesanso stilių, o primas Motiejus Dževeckis (Maciej Drzewicki) Dževicoje pasistatė gotikos ir Renesanso bruožų turinčią pilį. Žygimanto Senojo sekretorius Justusas Liudvikas Deciušas (Justus Ludwik Decjusz) 1535 metais Volios Justovskos vietovėje prie Krokuvos pastatė vilą, savo architektūra primenančią tiek italų Renesanso pastatus, tiek Vavelio arkadas. Renesansinę formą įgijo Peskovos Skalos ir Ogrodzeneco pilys (čia paminėti tik keli pavyzdžiai).

Tyrinėtojų nesutaria, kas iš tiesų inicijavo Žemutinės pilies statybą Vilniuje. Dalis jų mano, kad darbai pradėti dar Aleksandro Jogailaičio valdymo laikotarpiu. Tikriausiai statybą tęsė Žygimantas Senasis, pakvietęs į Vilnių Vavelyje atliktų darbų grožiu pagarsėjusius Berrecci ir Benediktą iš Sandomiero, prie kurių prisijungė iš Florencijos atvykęs Bernardino Zanobi da Gianotti. Iki XVI amžiaus ketvirtojo dešimtmečio jie spėjo baigti dviejų pilies sparnų statybą, o galutinai ją užbaigė Jonas iš Sienos ir Jonas Marija Padovano Žygimanto Augusto valdymo laikais. Tuomet pilis įgavo penkiakampio formą, iš vidaus buvo puošta Vavelį primenančiomis arkadomis, apie kurių apdailą galima tik spėlioti. Dabar atstatyta įspūdinga Žemutinė pilis mažai primena pirmutinį, Renesanso laikais statytą pastatą. Visgi Lietuvoje didikų rezidencijų pagal Vilniaus pavyzdį neatsirado taip greitai kaip Karūnoje. Tik besibaigiant XVI amžiui buvo perstatytos nelabai funkcionalios Radvilų rezidencijos Biržuose ir Nesvyžiuje. Vis dėlto architektų projektuose dominavo jų gynybinės paskirties bruožai.

Panašiai atrodė menininkų ir mecenatų santykių plėtra. Karūnoje kuriantys dailininkai, samdomi Jogailaičių dvare, gana greitai buvo pakviesti kitų didikų, o Lietuvoje šis reiškinys atsirado truputį vėliau. Jonas Marija Padovano Pultusko kolegiate sukūrė antkapinį Plocko vyskupo Andriaus Noskovskio (Andrzej Noskowski) bareljefą (prieš 1567 metus). Tuo tarpu Santi Gucci, Onos Jogailaitės ir Žygimanto Augusto antkapinių paminklų Žygimantų koplyčioje Vavelyje autorius, greitai surado darbą Mazovijos Drobine, kur iki 1576 metų sukūrė Plocko pakamario Vaitiekaus Kryskio (Wojciech Kryski) ir jo tėvų (Onos (Anna), gimusios Šrenskų (Szreńska) šeimoje, ir Mazovijos vaivadaičio Pavelo (Paweł)) reto grožio antkapį. Visų meno kūrinių fundatorius buvo Stanislovas Kryskis (Stanisław Kryski), tuometinio Racionžo kašteliono Vaitiekaus brolis. Paskui italų menininkas atliko panašius darbus pagal Firlėjų (Firlejowie) Janovece, Uchanskių (Uchańscy) Uchniuose ir Branickių (Braniccy) Nepolomicėse užsakymus. Vilniaus pilyje Žygimantas Augustas surinko įspūdingą tapybos ir gobelenų kolekciją. Be jokios abejonės, tai formavo lietuvių aukštuomenės estetinį skonį, nors šaltiniuose minima, kad karaliaus meninių aistrų kopijavimo bandymų atsirado tik XVI amžiaus pabaigoje. Lietuvių bajorų kolekcijos įgijo tam tikros prabangos tik kitame šimtmetyje.

Literatūrinis Parnasas Karūnoje                                                                         

XVI amžiaus antrojoje pusėje lenkų ir lietuvių valstybėje grožinė literatūra pasiekė iki šiol neregėtą lygį. Jos sparti raida lenkų kalba – vienas svarbiausių Renesanso pasiekimų. Jau pirmojoje šimtmečio pusėje buvo išleisti žymiausi Mikalojaus Rėjaus (Mikołaj Rej) veikalai lenkų kalba. Ypač reikšmingas lenkų kultūrai buvo 1543 metais pasirodęs Mikalojaus Koperniko (Mikołaj Kopernik) veikalas De revolutionibus… (Apie dangaus sferų sukimąsi…).Lygiagrečiai debiutavo Andrius Fryčas Modževskis (Andrzej Frycz Modrzewski) (lotynų kalba parašyta publicistinė studija Lascius, sive de poena homicidii – Apie bausmę už vyro nužudymą), taip pat iš spaustuvės iškeliavo iki šiol garsus Krótka rozprawa między panem, wójtem a plebanem (Trumpas pokalbis tarp pono, vaito ir klebono), kurį Rėjus išleido Krokuvoje prisidengęs pseudonimu Ambrožy Korčbok Rožek (Ambroży Korczbok Rożek). Pastarasis kūrinys – tai įdomus diskursas apie tuometinės politinės santvarkos, visuomenines ir religines problemas. Maždaug tuo pat metu arba šiek tiek vėliau anonimiškai Krokuvoje pasirodė iškilus Psałterz Dawidów (Dovydo psalmynas). Dar reikėtų paminėti laisvu stiliumi parašytus, bet gana gilius filosofinius dvarininkų svarstymus apie gyvenimą metų laikų kaitos perspektyvoje, Zodiako ženklų ir žymių Antikos filosofų idėjų fone (žinomi pavadinimu Wizerunek własny żywota człowieka poczciwego (Gero žmogaus gyvenimo vaizdinys), išleisti 1558 metais Krokuvoje).

XVI amžiaus septintajame dešimtmetyje pasirodė pirmieji Jono Kochanovskio (Jan Kochanowski) veikalai: giesmė O śmierci Jana Tarnowskiego, kasztelana krakowskiego (Apie Jono Tarnovskio, Krokuvos kašteliono, mirtį, Krokuva, 1561), poema Zuzanna (Zuzana) (Krokuvoje 1561−1562 metais, kartu su iki šiol giedamu himnu Czego chcesz od nas Panie (Ko nori iš mūsų, Viešpatie)) arba novatoriška satyrinio-politinio pobūdžio poema Satyr albo dziki mąż (Satyras, arba laukinis vyras)(1564). Iškiliausi poeto veikalai arba buvo kuriami Odprawa posłów greckich (Graikų pasiuntinių priėmimas), arba išleisti vėlesniais XVI amžiaus dešimtmečiais. XVI amžiaus septinto dešimtmečio antrojoje pusėje Mikalojus Sempas Šažinskis (Mikołaj Sęp Szarzyński) baigė studijas Leipcige, jo pirmasis proginis kūrinys datuojamas 1567 metais.

XVI amžiaus antrojoje pusėje lenkų mokslininkai įtvirtino savo poziciją Europos humanizmo istorijoje. Pirmąją vietą pagrįstai užėmė Andžejus Fryčius Modževskis (Andrzej Frycz Modrzewski). Jo monumentalus traktatas De republica emendanda (Apie valstybės patobulinimą), pirmą kartą iš dalies išleistas Krokuvoje 1551 metais, vėliau Bazelyje (1554 ir 1559 metais lotynų k., 1557 metais vokiečių k.), buvo plačiai aptarinėjamas Europoje. Šiame veikale Modževskis ne tik polemizavo su epochos garsenybėmis, bet ir išdėstė platų,
iš daugelio Europos šalių praktikos pasisemtų sprendimų spektrą. Šiandien niekas neneigia šiam traktatui būdingo realizmo.

Bet Europoje buvo skaitoma ir aptarinėjama ne vien Fryčiaus Modževskio kūryba. 1568 metais Venecijoje pasirodė traktatas De optimo senatore libri duo (Dvi knygos apie tobulą senatorių), vėliau Poznanės vyskupu tapusio Lauryno Goslickio (Wawrzyniec Goślicki) daktaro disertacija. Autoriaus svarstymai apie senato ir senatorių vaidmenį, taigi de facto apie elito formavimą, sulaukė didelio populiarumo (1598 metais veikalas buvo išleistas Anglijoje, vėliau pasirodė dar du leidimai). Būtent vartydamas traktato puslapius Šekspyras sėmėsi įkvėpimo prieštaringai vertinamam Hamleto Polonijaus vaidmeniui. Goslickio veikalą gerai žinojo Jungtinių Amerikos Valstijų kūrėjai Tomas Džefersonas ir Tomas Peinas. O Andžejus Patricijus Nideckis (Andrzej Patrycy Nidecki), apsigynęs disertaciją Paduvoje, išgarsėjo daug kartų iki 1561 metų išleistais kritiniais rinktiniais Cicerono raštais.

Atgimusi ar gimusi Lietuva?

Minėtu laikotarpiu Lietuvoje taip pat pastebimos pirmosios šios šalies istorijoje literatūrinio gyvenimo apraiškos. Būtent šiame kontekste reikia vertinti kūrinį, sukurtą itin neįprastomis aplinkybėmis. Vilniaus vaivada Mikalojus Radvila nutarė įteikti popiežiui Leonui X gana originalią dovaną – stumbro iškamšą. Ją privalėjo lydėti Mikalojaus Husoviano (Mikołaj Hussowczyk) lotyniškai eiliuota poema Carmen Nicolai Hussoviani de statura, feritate ac venatione bisontis (Giesmė apie stumbro išvaizdą, žiaurumą ir medžioklę) (Krokuva, 1523). Popiežius, nesulaukęs dovanos, mirė 1521 metais, tačiau liko išskirtinis, didelis, autentiškumu dvelkiantis, lietuvių praeitį, gamtą, medžioklės scenas ir Lietuvos Didžiosios Kunigaikštystės klimatą vaizduojantis kūrinys.

Lietuvių tyrinėtojai pirmuoju biografiniu romanu laiko Kauno pastoriaus Pauliaus Oderborno (Paulus Oderborn) veikalą Joannis Basilidis Magni Moscoviae Ducis vita (Didžiojo Maskvos kunigaikščio Ivano Vasiljevičiaus gyvenimas). Iš esmės tai yra beletrizuota Ivano Rūsčiojo biografija. Autoriui, kuriam galima papriekaištauti dėl saiko trūkumo ir šališkumo, visgi netrūko žinių vaizduojant to meto Lietuvos ir Maskvos paribio realijas.

Politinės minties srityje būtina atkreipti dėmesį į Petrą Roizijų (Piotr Rojzjusz) ir Andrių Volaną (Andrzej Wolan). Senąja rusėnų kalba 1529 metais parašytas Pirmasis Lietuvos Statutas liudija minties ir teisinės kultūros pažangą. Kai kurie lietuvių tyrinėtojai mano, neva Lietuvos Didžioji Kunigaikštystė buvo taip neseniai pakrikštyta – vos 1387 metais – kad po 100 metų niekas, kas turėjo Antikos laikmečio požymių, negalėjo atgimti tuometinėje kultūroje. Vis dėlto Lietuvos Renesanso branduolio reikia ieškoti kitur. Būtent XVI amžiuje LDK tapo visateise Europos kultūros vertybių gavėja ir bendrakūrėja, o išsilavinę humanistai Vilniaus mokyklose, universitete tarp vėlyvojo renesanso alumnato sienų domėjosi tomis pačiomis problemomis, kurios buvo gvildenamos Romoje, Paryžiuje ar Paduvoje vykusiose diskusijose.  

Reformacijos apogėjus                                                                                                      

XVI amžiaus septintasis dešimtmetis laikytinas Reformacijos judėjimo Lenkijoje ir Lietuvoje apogėjumi. Tokie didieji Prūsijos miestai kaip Torunė ar Gdanskas, kur dominavo liuteronai, naudojosi Žygimanto Augusto suteiktomis privilegijomis, užtikrinančiomis tikėjimo laisvę. Mažosios Lenkijos, Rusios ir lietuvių šlėktos gretose populiarėjantis Kalvino tikėjimas rasdavo vis daugiau mecenatų tarp kilmingųjų, taigi minėtina, pvz., Biržų-Dubingių Radvilų dinastijos, Dorohostaiskių (Dorohostajscy) arba dalies Firlėjų giminės parama. Jono Laskio (Jan Łaski) jaunesniojo veikla sutvirtino Mažosios Lenkijos kalvinų bažnyčių organizacinę struktūrą. 1554 metais Slomnikuose buvo sušauktas pirmasis Evangelikų Reformatų Bažnyčios Sinodas. Pinčuve, kur gyveno Laskis, prasidėjo viso Biblijos teksto vertimo iš graikų ir hebrajų kalbų darbai. Vertimas pasirodė 1563 metais ir žinomas kaip Brastos Biblija, sukeldamas (iki mūsų dienų besitęsiančias) diskusijas apie faktiškai vertimui pasirinktus tekstus, bet niekas iki šiol negali paneigti lenkiško teksto kalbos grožio ir sklandumo.

Deja, lenkų kalvinai nesugebėjo išvengti krizės, kuri ištiko teologinių disputų, vykusių per eilinius kalvinų sinodus, metu. Juose pasisakydavo – kitaip negu kitur – antitrinitoriai, kurie pabėgo į Žečpospolitą saugodamiesi persekiojimų (Francesco Stancaro, Fausto Sozzini ir kt.). Pinčuvo sinode 1562 metais Stanislovas Paklepka (Stanisław Paklepka) ir Gžegožas Pavelas (Grzegorz Paweł) iš Bžezinų atvirai paneigė Švč. Trejybės dogmą ir jau po metų padalijimas virto tikrove. Arijonai, kaip su panieka vadindavo antitrinitorius, pasitelkdami Simono Budno (Szymon Budny) ir Mikolo Senickio (Mikołaj Sienicki) įdomų ir didžiulį intelektualinį palikimą, greitai įsteigė savo struktūras, bažnyčias ir mokyklas.

XVI a. septintojo dešimtmečio pradžioje lenkų ir lietuvių valstybėje Reformacija sulaukė dar vienos politinės sėkmės. Petrakavo seimas 1562–1563 metais galutinai panaikino anksčiau laikinai sustabdytą seniūnų pareigą vykdyti dvasinių teismų nuosprendžius, atskirdamas šlėktą nuo bažnytinių teismų jurisdikcijos. Dar prisiminkime 1570 metais sudarytą Sandomiero susitarimą – tai buvo Europos mastu svarbus ir išskirtinis lenkų protestantų pasiekimas, dialogas, kurį dabar galėtume pavadinti tiesiog ekumeniniu – taigi iš tiesų reikia pripažinti, kad Liublino unijos sudarymo metu lenkų ir lietuvių Reformacija galėjo didžiuotis savo nuopelnais. Tuo pat metu Katalikų Bažnyčioje išryškėjo pirmieji besiartinančios Tridento reformos požymiai. 1564 metais Parčeve sušauktame seime karalius priėmė Tridento susirinkimo nutarimų knygą.

Kaip matome, XVI šimtmetis, kai lenkų ir lietuvių valstybėje suklestėjo kultūrinis, meninis bei religinis gyvenimas, pagrįstai vadinamas aukso amžiumi.

Iš lenkų k. vertė I. Szulska

Liublino unija mentalitete, literatūroje ir publicistikoje – Žečpospolitos piliečiai ar lenkai ir lietuviai?

Andrzej Korytko

1869 metais Janas Mateika (Jan Matejko) nutapė Liublino uniją. Abiejų Tautų Respublikos įkūrimo 300-ųjų metinių minėjimo proga nutapytoje drobėje žymus dailininkas įamžino simbolikos kupiną priesaikos sceną. Istoriografai rimties ir jaudulio persmelktame paveiksle ieškojo įvairių istorinių užuominų. Pačiam gi Mateikai priskirdavo kraštutinius siekius – drobėje įžvelgdavo tiek pesimistinį, tiek optimistinį menininko unijos vertinimą.

Jau pasirašymo momentu Liublino unija buvo vertinama nevienareikšmiškai, o iki šiol trunkanti diskusija tik patvirtina 1569 metais sukurto valstybių konglomerato, gyvavusio daugiau nei du šimtmečius, sudėtingumą ir įvairialypiškumą. Bandant atsakyti į pavadinime suformuluotą klausimą, verta pagvildenti Žečpospolitos idėjos ir pilietiškumo apibūdinimą daugiatautėje valstybėje bei pačių šios valstybės tautų kūrėjų bendrijos ir savarankiškumo suvokimą.

Liublino sutarties pagrindu buvo įsteigta viena bendra, neišskiriama Respublika, kuri susidarė iš dviejų valstybių ir tautų ir susijungė į vieną tautą. Ji rėmėsi valstybės bendrijos koncepcija, kuri turėjo integruoti bent jos piliečiais besijaučiančius žmones. Žvelgiant iš dabarties perspektyvos neįmanoma vienareikšmiškai įvertinti integracijos laipsnio lenkų ir lietuvių visuomenės sąmonėje ir identifikacijos saitų patvarumą naujoje valstybinėje bendruomenėje. Be abejo, unijos vertinimus lėmė jos pasirašymo aplinkybės. Anglų istorikas Robertas Frostas pabrėžia, kad unija – tai bendromis pastangomis įsteigta struktūra, kurios galutinis pavidalas buvo ilgų Lenkijos Karalystės ir Lietuvos Didžiosios Kunigaikštystės elito derybų pasekmė. Be to, ilgalaikio dialogo rezultatas įrodė ne tiek lenkų, kiek lietuvių santykių tarp unija susaistytų valstybių koncepcijos pergalę. Ne visi istorikai sutinka su tokiu vertinimu. Pavyzdžiui, lenkų tyrinėtojas Andžejus Rachuba (Andrzej Rachuba) visų pirma pabrėžia unijos sąlygas – itin nepalankias lietuviams, nes likviduojančias valstybingumą ir nepriklausomybę, sukuriančias nelygiateisę bendrijos struktūrą su ryškiai matomu lietuvių pusės nuvertinimu <…>. Šios skirtingos nuomonės tam tikra prasme gerai atspindi įvairialypį, netgi kraštutinių unijos vertinimų spektrą, būdingą tuometinės Žečpospolitos piliečiams.

Tamsta lietuvis, ne lenkas

Būtent Žečpospolita (Respublika) – suprantama kaip bendrija – o ne kalba, tikėjimas ar teritorija privalėjo tapti integralumo elementu, ypač šlėktos gretose. Iš tiesų dauguma Lietuvos visuomenės nedeklaravo noro tapti lenkais, bet dvarininkija, remdamasi lygios abiejų tautų partnerystės idėja, tapo (noromis nenoromis) Žečpospolitos pilietine visuomene, kurioje LDK turėjo užtikrintą savo tapatybę ir savarankiškumą. Pastarąjį – pabrėžtina – dar paryškino 1588 metais paskelbtas Trečiasis Lietuvos Statutas, parašytas rusėnų kalba (kanceliarine LDK kalba), bet jau nuo 1614 metų spausdintas lenkų kalba.

Turint omenyje lietuvių dvarininkų polinkį deklaruoti savo išskirtinumą Karūnos atžvilgiu, tapatinimasis su Žečpospolita nebuvo vienareikšmis. Prasidėjo lietuvių dvarininkijos elito polonizacijos procesas, bet tuo pat metu veikė ir lietuvių institucijos: įstaigos, teisių kodeksai, iždas ir kariuomenė, būtent jie stiprino autonomijos pojūtį. Minėti faktai netrukdė tapatinti savęs su Žečpospolita kaip visuma ir nekliudė reikšti lojalumo monarchui ir įtvirtintoms teisėms.

Šlėktos mąstysenos kryptį apie naująją valstybę galima perprasti skaitant laiškus, seimelių aktus arba tuometinę publicistiką. Ypač įdomus požiūris tų lietuvių, kurie glaudžiau bendravo su Karūnos gyventojais, kaip žinia, nelygiomis teisėmis: prarado Palenkę, Voluinę, Braclavo ir Kijevo žemes, o jų deputatų skaičius Atstovų rūmuose ir Senate buvo kur kas kuklesnis nei Karūnos gyventojų. Be to, seimų posėdžiai vyko Karūnos teritorijoje. Taigi neverta stebėtis, jog tautinio identiteto pabrėžimas (jeigu šis terminas apskritai teiktinas šiame kontekste) lietuviams buvo būdingas ne tik sudarius uniją. XVI amžiaus aštuntojo dešimtmečio pabaigoje Mikalojus Kristupas Radvila Našlaitėlis, rašydamas laišką broliui Jurgiui Radvilai, kurį italas pavadinęs lenku, ragino: Pamokyk juos, tamsta, kad jeigu nori ką nors dedikuoti, tegul iš pradžių išmoksta vadinti, o paskui – kad jo tautybės neengtų. Lietuvis gi tamsta, ne lenkas. Progą pabrėžti savo išskirtinumą ne vien valstybės mastu suteikdavo daug metų trukę lietuvių ir Karūnos tarnautojų ginčai kompetencijų skirstymo klausimais, pasibaigę atitinkamu neeilinio seimo įstatymu, priimtu 1647 metų gegužės mėnesį.

Tėvynė – Lietuva ar Žečpospolita?

Tam tikra prasme unijos vertinimą atspindėjo „tėvynės“ sąvokos supratimas. Pavyzdžiui, XVI ir XVII amžių sankirtoje esama daug rašytinių paliudijimų, kad lietuvių dvarininkija tėvynę tapatino su Didžiąja Kunigaikštyste. 1600 metais generalinis seimelis Slanime priekaištavęs Kristupui Radvilai Perkūnui ir Jeronimui Chodkevičiui dėl pašalinio kario įleidimo į mūsų tėvynę. Po 13 metų Naugarduko šlėkta apgailestavo dėl nuostolių, kuriuos patyrė Žečpospolita, o daugiausia Tėvynė mūsų, Lietuvos Didžioji Kunigaikštystė. Panašiai užrašyta 1641 metais Naugarduko seimelio parengtoje instrukcijoje. Galima pateikti ir daugiau tokių pavyzdžių.

Tuo pačiu metu galime rasti šaltinių su pareiškimais, kuriuose tėvyne laikoma Žečpospolita, taigi visa lenkų ir lietuvių valstybė. 1598 metais Lydos pavieto bajorai dėkojo Zigmantui Vazai, kuris savo Malonės pastangomis apmąstydavo mūsų Tėvynės, tosios Res Publikos likimą. Panašus įrašas apie Žečpospolitą kaip tėvynę aptinkamas 1611 metais Ašmenos seimelio paskelbtoje instrukcijoje. Anksčiau, Zebžydovskio rokošo metu, 1606 metų Vilniaus suvažiavimo nutarime, maištui prieštaraujantys didikai būgštavo, kad vidiniai nesutarimai ir išsisklaidymas netaptų Tėvynės nuopuolio priežastimi. Tuo tarpu kitais metais Oršos šlėkta teisinosi ištikimybe Tėvynei ir Žečpospolitai, taip siekdama paaiškinti savo neatvykimą į rokošo suvažiavimą. Atrodo, kad paskutiniame pavyzdyje minimą Žečpospolitą reikia suprasti kaip dvarininkų bendruomenę. Būtent tokia reikšme šį terminą pavartojo Naugarduko seimelis 1615 metais, kai rėmė Jeronimo Chodkevičiaus apdovanojimo siekius. Jo nuopelnai kare su Maskva buvo gerai žinomi visoje Žečpospolitoje.

Tyrinėdamas lietuvių seimelių instrukcijas dviejų pirmųjų Vazų valdymo laikotarpiu, Tomašas Ambroziakas (Tomasz Ambroziak) pastebėjo, jog XVII amžiaus antrajame ir ketvirtajame dešimtmečiais pagausėjo frazių „mūsų Žečpospolita“ ir „Žečpospolita, tėvynė mūsų“. Vis dėlto svarbiausia čia ne statistika, bet aplinkybės ir kontekstas, kuriame vartojamos šios frazės. Interpretavimo sunkumai lemia, kad kartais negalima tiksliai nustatyti, ar užrašyti žodžiai apie mūsų Žečpospolitą reiškė visą lenkų ir lietuvių valstybę, ar vien valstybę, o galbūt nurodo vien Karūną arba vien Lietuvą.

Ieškant atsakymo, kokia tėvynės samprata vadovavosi Žečpospolitos piliečiai, verta priminti Kristupo Radvilos laiško, rašyto Jurgiui Zbaraskiui tikriausiai 1629 metais, ištrauką: Tėvynę rasi ne sienose, ne ribose, ne turte, bet teisių ir laisvės teikime. Galbūt čia ir slypi lenkų ir lietuvių visuomenės supratimo esmė. Be abejo, Abiejų Tautų Respublika suteikė dvarininkijai pilietinių teisių ir laisvių, o pastaroji savo dėkingumą išreikšdavo meile tėvynei. Lenkų istorikas Edvardas Opalinskis (Edward Opaliński) tvirtino, jog tėvynės meilė buvo vertybė, kuri, panašiai kaip brolybė, jungė idėjiškai įvairialypį dvarininkų luomą, užtikrindama Žečpospolitos valstybingumo vientisumą.

Amor Patriae

Verta pabrėžti, kad minėtas kalbinės ir kultūrinės polonizacijos procesas,
t. y. kalbėjimas, rašymas ir mąstymas lenkų kalba, netapo LDK gyventojų politinio sąmoningumo praradimo priežastimi. Nepaisant to, kad lenkų kalba kaip kanceliarinė buvo vartojama nuo 1697 metų, lietuviai netapo lenkais etnine prasme. Jautėsi jais valstybinės priklausomybės prasme, buvo Karūnos šlėktos teisėmis ir privilegijomis besinaudojanti lenkiška dvarininkija, išpažinusi identiškus laisvės ir lygybės idealus bei bendromis pastangomis besistengusi išsaugoti pasiektą politinę poziciją. Kita vertus, tai netrukdė tai pačiai dvarininkijai saugoti Lietuvos politinio statuso išskirtinumą, savo teisinės sistemos, tradicijų ar valstybingumo simbolius. Neretai partikuliarinius lietuvių interesus palaikydavo ir Didžiojoje Kunigaikštystėje apsigyvenę ir asimiliavęsi lenkai. Kaip pažymėjo Andžejus Rachuba, dažnai save jie laikė ir lietuviais (taigi Didžiosios Kunigaikštystės piliečiais), ir lenkais (Žečpospolitos šlėkta) tuo pat metu.

Santykis su valstybe, tėvynės meilė (amor Patriae) buvo geriausiai pastebimi, kai iškildavo pavojus Žečpospolitai. Visų pirma minėtinas XVII amžiaus vidurys, kai dauguma lenkų, lietuvių ir lietuvių-rusėnų šlėktos vieningai kovojo vaduodami Karūną ir Lietuvos Didžiąją Kunigaikštystę nuo švedų ir rusų okupacijos jungo. Tuo metu svarbiu bendruomenę jungiančiu ir sutvirtinančiu elementu buvo mitas apie bendrą Karūnos ir Lietuvos šlėktos kilmę iš sarmatų. Šis mitas darė įtaką ne tik ideologijai, vertybių sistemai ir politinei kultūrai, bet ir papročiams bei meniniams polinkiams.

Abiejų Tautų Respubliką sukūrė savotiškas etniškai ir tautiškai skirtingų, kalbančių skirtingomis kalbomis ir skirtingų konfesijų piliečių konglomeratas. Šiame tapatybių katile identiteto jausmas buvo persmelktas tam tikru dvilypumu, kuris atsispindėjo vartojant tokius apibūdinimus kaip lietuvis-lenkas, rusėnas-lenkas arba Livonijos gyventojas-lenkas, o bendriau – Žečpospolitos pilietis. Teisus yra nekart čia cituojamas Andžejus Rachuba, teigiantis, kad nei gimimo vieta, nei kalba, nei tikėjimas iki galo nelėmė to fakto,kuris dvarininkas jaučiasi, pvz., lietuviu.

Galutinio atsakymo į tapatybės klausimą reikėtų ieškoti pačių piliečių tautinės tapatybės deklaracijose. Stačiatikių, rusėnų kultūros išauklėtų kunigaikščių Dimitro ir Aleksandro Oginskių, kurie 1600 metais užsirašė į Karaliaučiaus universitetą pridėdami lotynišką pastabą nobiles Poloni, bei kunigaikščių Jono, Povilo, Elijaus ir Danieliaus Puzinų (jau kalvinų), kurie 11 metų vėliau užsirašė kaip nobiles Lithuani, pavyzdžiai tik patvirtina, kad savęs identifikavimas yra svarbus tautinio identiteto formavimosi elementas.

Liūdesys dėl unijos

Žečpospolitoje, tą pabrėždavo Henrikas Visneris (Henryk Wisner), susikūrė dvarininkų tauta, bet greta jos gyveno Karūnos ir Lietuvos tautos, tapatinančios save su išsaugotomis valstybėmis. Kitaip sakant, laikė save Žečpospolitos dalimi, o lygiagrečiai Karūnos arba Lietuvos dalimi. Nebandant diskutuoti dėl žymaus istoriko pavartotos terminijos, apie šį koegzistavimo fenomeną taikliai parašė Henrikas Chelchovskis (Henryk Chełchowski) 1633 metais išleistame eilėraštyje Orzeł odmłodzony Królestwa Polskiego (Atnaujintas Lenkijos Karalystės erelis):

Šlovingo Erelio krūtinė – narsūs lenkai,   
Sparnai – su drąsia Lietuva rusėnai širdingi,
Mazovijos ir Prūsijos gentainiai – stiprios kojos,
Pečiai – Mažosios Lenkijos atstovai, stipriai remiantys
Lenkijos Karūnos kūną.[1]

Chelchovskio nuomone, vienybės galią užtikrindavo atskirų provincijų skirtingumas. XVII amžiaus antrojoje pusėje truputį kitaip koegzistavimo jėgą interpretavo poetas Jonas Gavinskis (Jan Gawiński) eilėraštyje Na unię Korony z Litwą (Karūnos ir Lietuvos unijai):

Iš širdies gyvenimo būdas, iš širdies meilė kyla,
 Galva širdį puošia ir valdo.
Širdis – tai dora Kunigaikštija, galva – kilni Karūna,
Graži sąjunga, kai galva su širdimi suvienyta.[2]

Čia pastebimas drovus liūdesys dėl tolimesnio unifikavimo, kurio nepavyko pasiekti XVIII šimtmetyje. Idealizuotą uniją pavaizdavo ir Julianas Ursynas Nemcevičius (Julian Ursyn Niemcewicz) pirmą kartą 1816 metais išleistose Śpiewy historyczne (Istorinėse dainose):

 Esame stiprūs, būsime galingi,
Jeigu tik Lietuvą, iš kur mano giminė,
Su Lenkijos Karūna brolybės priesaika
Abipusė santaika sujungs į vieną <…>
Lietuvis su lenku vieningai prabilo,
Pastatas nuo balsų drebėjo: niekas mūsų neišskirs.[3]

XIX amžiaus padalijimų akivaizdoje Nemcevičiui antrino arkivyskupas Zigmantas Ščensny Felinskis (Zygmunt Szczęsny Feliński), atsiminimuose įrašęs iškalbingą sakinį: Mūsų praeities gražiausias puslapis – tai savanoriška unija su Lietuva ir Rusia, taigi ir ateityje nieko šlovingesnio nepasieksime, jei nesugrąžinsime
į tiesos kelią paklydusių giminaičių <…>.

Ar bendrija neigia savarankiškumą

Šis gana liūdnokas samprotavimas apie ateitį, bet entuziastingas apie Liublino unijos sutarties pasirašymą kitaip buvo vertinamas lietuvių. Pastarųjų, kitokių pažiūrų
į lenkų ir lietuvių sąjungą reiškėju buvo lenkų prozininkas Juzefas Ignacas Kraševskis (Józef Ignacy Kraszewski). Drezdeno Rachunki (Sąskaitos) puslapiuose rašytojas taip komentavęs pradžioje paminėtą Mateikos paveikslą: Paveikslas gi byloja apie <…> tikrai palaužto pasipriešinimo istoriją tos Lietuvos, kuri ant visuomenės gerovės altoriaus beveik su ašaromis akyse aukoja savo nepriklausomybę, savąjį „Aš“ ir aukojasi seseriai Lenkijai. Visa lietuviškoji drobės pusė reiškia nebylų skausmą, jau nugalėtą, įveiktą, bet vis dar pastebimą. Vis dėlto realybė nebuvo tokia vienareikšmiška, kokią ją norėjo matyti Kraševskis, o pats unijos beveik 230 metų trukmės faktas liudijo apie politinę lenkų ir lietuvių visuomenės išmintį.

Pagaliau atsakant į straipsnio pavadinime suformuluotą klausimą, neabejojant galima teigti, jog būnant Žečpospolitos piliečiu tuo pat metu buvo galima būti ir lenku ar lietuviu. Tai reiškia tik tiek, kad vieningumo pojūtis valstybės lygmeniu ir savarankiškumo jausmas tapatybės plotmėje darniai koegzistavo lenkų ir lietuvių šlėktos mentalitete. Išraiškingumo dėlei užtenka pažvelgti į dabartį bei paklausti: ar šiandien, gyvendami bendroje Europoje ir jausdamiesi europiečiais, nustojome jaustis lenkais?

Iš lenkų k. vertė I. Szulska

---

[1] Laisvas vertimas į lietuvių kalbą.

[2] Laisvas vertimas į lietuvių kalbą.

[3] Laisvas vertimas į lietuvių kalbą.

Małżeńskie spory: integracja Polaków i Litwinów we wspólnej Rzeczypospolitej

Zbigniew Hundert

Unia lubelska ustanawiała wspólnotę państwową dla dwóch dotąd połączonych, choć odrębnych, bytów politycznych – Korony Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego, jednak obie strony miały wzajemne pretensje o kształt zawartego porozumienia. Poważne zastrzeżenia od samego początku zgłaszali przede wszystkim Litwini, którzy czuli, że w jednej Rzeczypospolitej ich ojczyzna jest upośledzona i grozi jej zatracenie odrębności. Stosunki Korony i Litwy w federacyjnej Rzeczypospolitej przypominały zatem małżeńskie spory: jedna ze stron niemal na każdym kroku domagała się równego traktowania bez względu na to, czy jej pretensje były uzasadnione czy nie.

W tym miejscu aż się prosi o przywołanie dialogu bohaterów Pana Tadeusza – Gerwazego i Protazego: Korona i Litwa, jak małżonków dwoje, których Bóg złączył, a czart dzielił, Bóg swoje, czart swoje! W nauce domaganie się przez Litwinów równego traktowania zostało nazwane litewskim partykularyzmem, a czasem nawet litewskim separatyzmem. Badacze są jednak zasadniczo zgodni, że Litwa nigdy nie chciała opuścić unii, a takie postulaty były jedynie formą politycznego szantażu.

Stosunek Litwy do Korony w pierwszych dekadach po sejmie lubelskim 1569 roku najlepiej ilustrują słowa polskiego historyka Henryka Lulewicza − gniewów o unie ciąg dalszy. Inny uczony Janusz Woliński stwierdził, że nastał wtedy czas wzajemnego przystosowania się nie bez tarć i zgrzytów. Po zawarciu unii lubelskiej Litwa traciła swoją polityczną podmiotowość na rzecz państwa federacyjnego, w którym ton nadawała Korona. Mimo systemowej odrębności − osobna struktura urzędnicza, armia, skarb czy prawo – Litwini czuli się niedowartościowani i byli rozżaleni, przede wszystkim z powodu utraty ogromnych terytoriów na południu. Po inkorporacji do Korony Wołynia, województw ukrainnych oraz Podlasia terytorium Wielkiego Księstwa zostało znacznie okrojone; akt ten zmusił litewskich opornych wobec unii do jej ostatecznego zatwierdzenia.

Nie oznacza to, że Litwa od razu przeszła nad tym do porządku dziennego. Zmniejszenie terytorium odbijało się na możliwościach decydowania o wspólnym państwie oraz wywoływało obawę przed politycznym i ekonomicznym zdominowaniem przez silniejszego partnera. Już sama litewska reprezentacja w sejmie, najwyższym organie władzy polsko-litewskiego państwa, czyli urzędnicy szczebla senatorskiego oraz posłowie województw i powiatów wybrani przez lokalne sejmiki, zdecydowanie ustępowała reprezentantom Korony. W tym przypadku tylko sejmowa zasada jednomyślności mogła być jakimś gwarantem dla Litwy, że jej głos nie zostanie zagłuszony przez koronną większość.

Litwini i koroniarze

W zasadzie już od śmierci Zygmunta Augusta elity Wielkiego Księstwa – które nie były zresztą jednomyślne i rywalizowały ze sobą − chciały wykorzystać każdą nadarzającą się okazję do rewizji unii, a przynajmniej interpretować jej postanowienia w wygodny dla siebie sposób. Nadrzędnym celem Litwinów było przywrócenie terytorialnego stanu posiadania, co zamierzali zrealizować, narzucając podczas elekcji własnego kandydata do tronu. Nie udało im się to, podobnie jak terytorialna rewindykacja.

Litwini nie byli entuzjastami kolejnych trzech władców wybranych w latach 1573–1587. Istotna jest tu zwłaszcza trzecia z elekcji, którą ostatecznie wygrał Zygmunt Waza. Początkowo Litwini ją zbojkotowali. Uważali, że to, co się stało pod Warszawą, było niezgodne z prawem, dlatego nie uznawali ani Zygmunta Wazy, ani wybranego na króla przez inny obóz polityczny Maksymiliana Habsburga. Po tym, jak tron objął Zygmunt, Jagiellon po kądzieli, Litwini w zamian za jego uznanie uzyskali zatwierdzenie osobnego zbioru praw cywilnych i karnych znanych jako III Statut litewski. Obowiązywał on od 1589 roku. Jeden z zapisów tego kodeksu stanowił formę rewizji unijnego traktatu, ponieważ wprowadzał zakaz nabywania dóbr przez koroniarzy na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego. Z punktu widzenia Litwinów było to konieczne, ograniczenie bowiem dostępu do ich ziemi mieszkańcom Korony – a wskutek tego do urzędów – pozwalało na zachowanie litewskiej odrębności.

Obywatele Wielkiego Księstwa starali się konsekwentnie strzec tych zapisów, o czym Zygmunt III przekonał się dość szybko. W 1591 roku mianował on biskupem krakowskim dotychczasowego biskupa wileńskiego kardynała Jerzego Radziwiłła, natomiast na wakującą diecezję powołał koroniarza, biskupa łuckiego Bernarda Maciejowskiego. Ta decyzja wywołała bunt strony litewskiej, a powodem było polskie pochodzenia nominata. Litwin Radziwiłł w Krakowie się utrzymał, ale decydujące okazały się związki majątkowe jego rodu z Koroną i samą prowincją małopolską (Radziwiłłowie posiadali m.in. hrabstwo szydłowieckie w województwie sandomierskim oraz ordynację ołycką na Wołyniu); Koroniarz Maciejowski, z powodu braku analogicznych związków z Litwą, diecezji wileńskiej już nie objął.

Trzecia prowincja Rzeczypospolitej

Utworzona w 1569 roku Rzeczpospolita miała być państwem dualistycznym, ale taki charakter miała już przecież sama Korona Królestwa Polskiego, która powstała w XIV wieku ze złączenia dwóch rywalizujących ze sobą o pierwszeństwo prowincji – Wielkopolski i Małopolski. Choć w epoce nowożytnej to współzawodnictwo nie przypominało sytuacji ze schyłkowego okresu średniowiecza, to podział Korony dla poszanowania państwowych tradycji został utrzymany, a każda nowa ziemia włączana do królestwa była przydzielana do jednej z dwóch prowincji (przykładowo litewskie terytoria inkorporowane w 1569 roku do Korony przydzielono do prowincji małopolskiej).

W tym układzie Litwa stawała się de facto jedną nie z dwóch, ale trzech prowincji Rzeczypospolitej, musząc się godzić na zasadę tzw. alternaty, tzn. każda z prowincji – Małopolska, Wielkopolska i Litwa − miała prawo do swojego marszałka na co trzecim sejmie. Jeśli na jednym zjeździe parlamentarnym marszałkiem była osoba z alternaty małopolskiej, na kolejnym musiała być z wielkopolskiej, a dopiero potem z Litwy. Ten faktyczny trójpodział został potwierdzony dopiero przez Sejm Wielki w ostatnich latach istnienia państwa polsko-litewskiego. W 1791 roku, w ramach generalnej reformy administracyjnej, Litwa straciła swoją państwową pozycję, stając się z mocy prawa jedną z trzech prowincji Rzeczypospolitej. W tym jednak przypadku miała mieć prawo wybierania tylu samo posłów, co pozostałe prowincje, a więc 68. 

Wielkie Księstwo mogło czuć się niedowartościowane także w kwestii samego miejsca odbywania obrad sejmowych. Postanowienia unijne ustanawiały miejscem sejmowym Warszawę, jedno z ważniejszych miast Mazowsza, a wiec obszaru, który jeszcze w początkach XVI wieku stanowił odrębny byt państwowy. W Warszawie i okolicach miały się także odbywać wolne elekcje i towarzyszące im sejmy elekcyjne. Jedynym odstępstwem od tej reguły było wyznaczenie miejsca odbywania sejmów koronacyjnych. Miał nim zostać Kraków, miejsce wszystkich koronacji królewskich po 1320 roku. Unia nie przewidywała zatem miast litewskich jako miejsca odbywania wspólnych sejmów – choć Warszawa na początku wydawała się miejscem neutralnym, jako miejscowość położona na szlaku pomiędzy stolicami dwóch państw.

Z biegiem lat Warszawa stała się centrum życia politycznego Korony i Rzeczypospolitej, zaś elity litewskie zaczęły się domagać, na zasadach alternaty, by co trzeci sejm odbywał się na obszarze Wielkiego Księstwa. Także w tym przypadku Litwinom chodziło o uzyskanie pozycji nie gorszej niż ich koronni partnerzy. Dopiero jednak w 1673 roku Litwa, grożąc Koronie, że nie wesprze jej w wojnie z Turcją, uzyskała gwarancję, iż co trzeci sejm – z wyłączeniem sejmów elekcyjnych i koronacyjnych – będzie się odbywać na jej obszarze, w Grodnie. W myśl tego prawa pierwszy sejm w nowym miejscu odbył się w 1678 roku. Ze względu na liczne trudności logistyczne Grodno okazało się jednak dla większości elit rozczarowujące i panujący wówczas Jan III konsekwentnie szukał pretekstu, aby sejm zwołać nie tam, ale do Warszawy. Taka sytuacja miała miejsce już w 1685 roku, co wywołało oczywiście stanowcze protesty litewskich elit, zagrzewanych do tego przez rodzinę Sapiehów, która znajdowała się w tym okresie w antykrólewskiej opozycji. W ramach kompromisu sejm odbywający się w Warszawie nazwano grodzieńskim.

Litwa czuła się niedowartościowana także w aspekcie organizacji struktur Kościoła katolickiego. Nie miała własnej metropolii, a niemal wszystkie diecezje na obszarze Wielkiego Księstwa (wileńska, żmudzka, inflancka czy erygowana w 1611 roku smoleńska) pozostawały w zależności od arcybiskupstwa gnieźnieńskiego. Próba stworzenia odrębnej metropolii dla Litwy zakończyła się niepowodzeniem. Z tego powodu Kościół na Litwie pozostawał pod wpływem hierarchii duchownej złożonej w znacznej części z koroniarzy. Szukając elementów wzmacniania litewskiej tożsamości w tym aspekcie, biskup wileński Benedykt Woyna zaczął używać tytułu prymasa Wielkiego Księstwa Litewskiego, co wywołało zrozumiałe oburzenie arcybiskupa gnieźnieńskiego. Ostatecznie Woyna musiał porzucić prymasowskie aspiracje. Jego pomysł podchwycił jeszcze w drugiej połowie XVII wieku bp Jerzy Białłozor, ale on również został przywołany do porządku.

Historycy uważają, że głównym celem tych działań była chęć wywalczenia przez biskupów wileńskich pierwszeństwa w litewskiej części senatu, a nie erygowanie nowej metropolii. Dlatego też pomysł co jakiś czas powracał, np. w 1773 roku przedstawił go bp Ignacy Massalski, ale, podobnie jak wiele lat wcześniej, również bez powodzenia. Do końca istnienia Rzeczypospolitej organizacja Kościoła na Litwie pozostawała pod kontrolą metropolitów gnieźnieńskich.

Odrębności

We wspólnej Rzeczypospolitej Litwę do pewnego czasu wyróżniał język urzędowy, którym do początku XVII wieku był ruski (starobiałoruski). Funkcjonował on w życiu publicznym Wielkiego Księstwa jeszcze wiele lat po unii lubelskiej. Polonizacja elit i szlachty litewskiej była jednak na tyle silna, że w latach dwudziestych XVII wieku w kancelarii państwowej powszechnie zapanował język polski. Dla podkreślenia litewskiej odrębności długo starano się zachować jeszcze język ruski, ale ostatecznie skapitulowano w 1697 roku. Od tamtej pory język polski był oficjalnym językiem urzędowym i w tej mowie Litwini zamierzali nadal manifestować swoją odrębność. Jeszcze dłużej niż język społeczeństwo litewskie zachowało własną monetę. Dopiero bowiem w 1717 roku sejm niemy doprowadził do tzw. koekwacji (zrównania, ujednolicenia) monet litewskiej i koronnej.

Walka o zachowanie równości Litwy wobec Korony nie była tak stanowcza, gdy szło o sprawy wymagające dużego nakładu finansowego – głównie szeroko rozumianą obronność. Litwa dysponowała swoją armią, ale w przeciwieństwie do Korony do połowy XVII wieku nie miała stałego wojska polowego. Już jednak od 1648 roku armia litewska funkcjonowała niemal nieprzerwanie, ale z mocy prawa stałe wojsko Wielkiego Księstwa powołano dopiero mocą uchwał sejmu niemego w 1717 roku. Litwa uzależniała wielkość swojego wojska od potrzeb i możliwości finansowych, ale utarła się praktyka, że wystawiała armię w sile 1/3 wielkości zaciągów Korony. Tym sposobem oddziały litewskie stanowiły zazwyczaj czwartą część armii Rzeczypospolitej.

Czasem trudno było wyodrębnić wojska litewskie od koronnych, tak było np. podczas konfliktów na początku XVII wieku. W wojnie ze Szwecją w Inflantach armia była finansowana przez oba skarby, a złożona z jednostek rekrutowanych i w Koronie, i na Litwie. Takimi siłami dysponował choćby hetman litewski Jan Karol Chodkiewicz, który w 1605 roku zwyciężył Szwedów pod Kircholmem. W tym przypadku dość wspomnieć, że Inflanty były lennem obu członów Rzeczypospolitej, dlatego wymagały zainteresowania zarówno Koroniarzy, jak i Litwinów.

Mimo pewnej jedności także na polu wojskowym Litwini starali się zachować swoją odrębność. Nie chcieli np., by ich wojska znajdowały się pod komendą hetmanów koronnych. Ta zasada działała też w drugą stronę. Wyjątkowo tylko w 1621 roku komendę nad całą armią Rzeczypospolitej objął Chodkiewicz. Korona była pozbawiona wówczas swoich wodzów – hetman wielki Stanisław Żółkiewski zginął rok wcześniej pod Cecorą, a hetman polny Stanisław Koniecpolski znajdował się w tureckiej niewoli. Chodkiewicz objął tymczasową godność hetmana wielkiego koronnego, podczas chwalebnej obrony Chocimia tytułując się hetmanem wielkim koronnym i Wielkiego Księstwa Litewskiego. Sytuacja była jednak wyjątkowa i nigdy więcej się nie powtórzyła.

Jeśli idzie o obronność Rzeczypospolitej i ogólnie aspekt militarny, Litwini i koroniarze wspierali się wzajemnie. Choć Korona niewystarczająco pomogła Litwie w 1655 roku – w efekcie niemal całe Wielkie Księstwo znalazło się pod okupacją moskiewską − to już w roku 1660, przy wydatnym wsparciu dywizji koronnej Stefana Czarnieckiego, Litwini odnieśli wiele zwycięstw, m.in. pod Połonką. 13 lat później korpus litewski miał duży wkład w wielkie zwycięstwo hetmana wielkiego koronnego Jana Sobieskiego z Turkami pod Chocimiem. Ponadto w drugiej połowie XVII wieku wcale nierzadko zdarzało się, że koroniarze, głównie z Mazowsza i Podlasia, służyli w armii litewskiej, podobnie jak Litwini w armii koronnej. Bywało, że elity litewskie utrzymywały własne jednostki wojskowe w obu armiach Rzeczypospolitej, jak np. Radziwiłłowie, co jeszcze bardziej unifikowało federacyjne państwo.

Generalnie Wielkie Księstwo Litewskie, mimo swoich obiekcji i pretensji, nie widziało powodów, by wystąpić z unii z Koroną. Groźba taka pojawiła się tylko raz, gdy w 1655 roku w Kiejdanach Janusz Radziwiłł podjął decyzję o zerwaniu związków z Polską na rzecz unii ze Szwecją. Nie prezentował on jednak stanowiska ogółu litewskich elit i szlachty. Ponadto zrobił to w warunkach zagrożenia bytu całej polsko-litewskiej państwowości. „Małżonków dwoje” brutalnie rozdzieli dopiero zaborcy, wbrew woli ich narodów politycznych. Do tego czasu, choć zdarzały się zgrzyty (czasem dość poważne), Polska i Litwa pozostawały w związku, chciałoby się rzec – na dobre i na złe, dopóki „czart” ich nie rozłączył.

Nie tylko z Litwą, czyli o polskich doświadczeniach unijnych w średniowieczu

Rafał Jaworski

Trwająca cztery wieki unia polsko-litewska, fenomen w dziejach naszego kontynentu, przesłania inne projekty unijne, w których stroną była Polska. Pozostałe po nich doświadczenia miały wpływ na kształt relacji Korony z Wielkim Księstwem.

Wacław II z dynastii Przemyślidów wg Jana Matejki, król Czech w latach 1278−1305 i Polski w latach 1300−1305

U schyłku XIII wieku rozbita dzielnicowo Polska była pogrążona w chaosie wojny domowej, przedstawiciele kolejnych pokoleń Piastów walczyli ze sobą o ziemię i hegemonię. W tym czasie głównymi graczami w tej grze o tron byli potomkowie Bolesława Krzywoustego. Najważniejszymi byli Przemysł II i Henryk głogowski ze wielkopolskiej linii Piastów oraz Władysław zwany Łokietkiem z Piastów kujawskich. Między rywalami panowała swego rodzaju równowaga sił – żaden z nich nie był bowiem w stanie narzucić swej zwierzchności pozostałym.

Konflikt między Piastami postanowił wykorzystać czeski władca Wacław II. Pretekstem do interwencji, dodajmy: pretekstem wyjątkowo naciąganym, były rzekome prawa do ziem polskich, które miały przypaść Przemyślidom po kądzieli − żoną zmarłego w 1288 roku Leszka Czarnego, przyrodniego brata Łokietka, była Gryfina, ciotkę Wacława. To dzięki temu pokrewieństwu czeski władca uzurpował sobie prawo do interweniowania w sprawy polskie.

Unia polsko-czeska, czyli jak król Wacław Polskę zjednoczył

Pojawienie się Wacława zmieniło zupełnie dotychczasowy układ sił. Przede wszystkim stała za nim potęga jego domeny. Co prawda królestwo czeskie było zależne od cesarzy niemieckich, ale dzięki zręcznej polityce Przemyślidy oraz kopalniom srebra stało się ważnym graczem na europejskiej szachownicy. Jego pierwszym sukcesem było shołdowanie książąt śląskich − Kazimierza bytomskiego (w 1289 roku) i jego braci Bolka I opolskiego, Mieszka cieszyńskiego (w 1291 roku) i Przemysła raciborskiego (w 1292 roku). Wacław opanował także ziemię krakowską, w czym niewątpliwie pomogło mu wydanie w 1291 roku w Lutomyślu przywileju dla stanów małopolskich (rycerstwa, mieszczaństwa i duchowieństwa) − w którym w zamian za uznanie go władcą Wacław zobowiązywał się, że nie nałoży nowych podatków, oraz potwierdzał wcześniejsze przywileje. Nie mając szans w zbrojnym starciu z wojskami czeskimi, w sierpniu 1292 roku władzę Wacława uznał również Łokietek, składając mu hołd lenny z dzierżonych przez siebie ziem: sieradzkiej, łęczyckiej i brzeskiej. Za lennika Wacława uznał się również książę mazowiecki.

Jedynie władca Wielkopolski Przemysł II nie uznał zwierzchnictwa Wacława, co więcej ubiegł go w staraniach o koronę polską, koronując się za zgodą papieża w 1295 roku. Wydawało się, że zbrojna konfrontacja była kwestią czasu. Nie doszło jednak do niej − 8 lutego 1296 roku Przemysł II został zamordowany, najprawdopodobniej z inspiracji margrabiów brandenburskich. Jego śmierć otworzyła Wacławowi drogę do polskiej korony. Zanim jednak zasiadł na krakowskim tronie, w 1297 roku za zgodą cesarza Przemyślida koronował się na króla Czech i wygnał (za odmowę złożenia hołdu) Władysława Łokietka z kraju, zagarniając jego domenę. W rękach Wacława znalazły się główne prowincje Polski: Małopolska i Wielkopolska oraz Kujawy Brzeskie, Sieradz, Łęczyca oraz Pomorze Gdańskie, a książęta inowrocławscy i dobrzyńscy uznali jego zwierzchność.

Ostatecznie we wrześniu 1300 roku w katedrze gnieźnieńskiej Wacław II koronował się na króla Polski. W ten sposób została zainaugurowana unia o charakterze personalnym łącząca Czechy i Polskę. Legitymizacji rządów Wacława w Polsce służyło również jego małżeństwo z Elżbietą Ryksą, jedyną córką Przemysła II.

Zwieńczeniem zbierania ziem polskich przez Przemyślidów było objęcie w 1301 roku przez Wacława rządów regencyjnych nad księstwami śląskimi: świdnickim i jaworskim, oraz Wrocławiem i Legnicą. Oznaczało to, że w jego rękach znalazły się wszystkie ziemie polskie, poza władztwem Henryka III głogowskiego.

Pokój w królestwie

Sądząc po przekazach źródłowych, elity odetchnęły z ulgą. Koronacja Wacława kończyła niszczycielską wojnę domową, nastał upragniony pokój. Co więcej, zakończył się proces jednoczenia praktycznie wszystkich ziem polskich, którego skłóceni przedstawiciele dynastii piastowskiej nie byli w stanie przeprowadzić. Za rządów Wacława w Polsce wprowadzono tez do obiegu czeską monetę srebrną, grosz, co sprzyjało rozwojowi gospodarki i wymiany handlowej. Przez dwa stulecia grosz był monetą obiegową i obliczeniową na ziemiach polskich.

Ci, którzy liczyli na zaprowadzenie w kraju ładu i porządku, nie zawiedli się. Tyle tylko, że był to czeski (czytaj: obcy) ład i porządek. By sprawnie zarządzać swym nowym państwem, Wacław II, na wzór swej starej domeny, powołał nowych, podlegających jedynie monarsze urzędników – starostów. Co gorsza, nowe urzędy obsadził obcymi – Czechami i Niemcami – a to budziło powszechne niezadowolenie. Również w najbliższym otoczeniu Wacława II brakowało polskich poddanych, monarcha obdarzył zaufaniem jedynie biskupów: krakowskiego Jana Muskatę i wrocławskiego Henryka z Wierzbna, oraz księcia opolskiego Bolka I.

Polityka personalna Wacława budziła coraz większą frustrację jego polskich poddanych. Rosła niechęć do rządów czeskich i poparcie dla wygnanego Władysława Łokietka. Co ważniejsze, mógł on liczyć również na wsparcie z zewnątrz. Sąsiedzi ogromnego czesko-polsko-węgierskiego władztwa Wacława zaczęli podejmować działania mające na celu osłabienie pozycji Przemyślidów. Najprostszym, a jednocześnie najskuteczniejszym sposobem destabilizacji rządów było wspieranie jego politycznych rywali. Dzięki temu w 1304 roku Łokietek, korzystając z pomocy książąt halickich, wrócił do Polski i zaczął budować koalicję przeciw Wacławowi. Z czasem udało mu się pozyskać poparcie swoich krewniaków rządzących na Kujawach oraz Mazowszu.

Piast znów na tronie

Wacław nie zdążył się rozprawić z buntownikami – zmarł 21 czerwca 1305 roku. Rządy po nim przejął jego jedyny męski potomek, który przeżył ojca, 16-letni Wacław III. Jego panowanie nie było jednak długie – został zamordowany w sierpniu 1306 roku podczas przygotowań do rozprawy z Władysławem Łokietkiem i jego stronnikami. Śmierć ostatniego Przemyślidy wywołała zamęt w Czechach, co pozwoliło Władysławowi umocnić swoją pozycję i ostatecznie sięgnąć po koronę królewską.

W świadomości historycznej kolejnych pokoleń polskich elit politycznych doświadczenie krótkiej, bo zaledwie sześcioletniej, unii z Czechami zostawiło trwały ślad. Na początku XIV wieku przekroczono pewnego rodzaju mentalny Rubikon, który pozwalał kolejnym pokoleniom decydentów brać pod uwagę w swych politycznych kalkulacjach również obsadzenie opróżnionego tronu przez władcę ościennego państwa i tym samym zawarcie unii. Rządy Przemyślidów można uznać za pierwsze takie rozwiązanie. Dodajmy też, że wydanie przywileju lutomierskiego było dowodem na to, że obcy władca to również szansa na wzmocnienie pozycji stanów (przede wszystkim rycerstwa i duchowieństwa) kosztem władzy królewskiej. Ich przedstawiciele zrozumieli, że mogą sprzedać swe poparcie za cenę koncesji stanowych.

Jednak o ile rycerstwo (szlachta) było w stanie zaakceptować obcego króla, o tyle urzędników już nie. W przypadku kolejnych projektów unijnych szlachta dążyła do jak najściślejszego zagwarantowania przez króla elekta, że nie otoczy się na swoim polskim dworze obcymi oraz że będzie obsadzał urzędy centralne i lokalne miejscowymi.

Pierwsza unia polsko-węgierska

Kolejne doświadczenia unijne polskie elity rządzące zdobyły jeszcze w XIV wieku. W połowie tego stulecia Kazimierz Wielki zawarł z królem węgierskim Karolem Robertem układ, że w przypadku bezpotomnej śmierci Kazimierza tron polski dostanie się Andegawenom, a dokładnie synowi Karola Roberta Ludwikowi. Do zawarcia traktatu skłoniły polskiego monarchę doraźne kalkulacje polityczne – potrzebował węgierskiej zgody na podobny układ otwierający możliwość przyłączenia Rusi Halickiej do polskiej korony.

W momencie zawierania układu jego realizacja wydawała się bardzo mało prawdopodobna – król polski miał niespełna 30 lat. Stało się jednak inaczej. 15 lat później, po bezpotomnej śmierci Kazimierza, Ludwik Węgierski koronował się na króla Polski 17 listopada 1370 roku. Zawiązana w ten sposób polsko-węgierska unia personalna przetrwała 12 lat, do śmierci Ludwika.

Podczas swoich rządów Ludwik spędził w swojej polskiej domenie bardzo niewiele czasu. Panował nad ogromnym terytorium sięgającym trzech mórz: Bałtyckiego, Adriatyckiego i Czarnego, i był zaangażowany w politykę w wymiarze europejskim, dlatego mało uwagi poświęcał Polsce. Rządy w imieniu monarchy sprawowali z Krakowa mianowani przez niego regenci. Nie było to jednak najlepsze rozwiązanie, ponieważ ich kompetencje były ograniczone do bieżącego zarządu, a sprawy o znaczeniu pierwszorzędnym, często wymagające szybkich rozstrzygnięć, wymagały decyzji nieobecnego króla.

Przez większość unii z Węgrami rządy regenckie sprawowała matka Ludwika i siostra Kazimierza Wielkiego Elżbieta Łokietkówna. O ile ją Polacy akceptowali, o tyle sprzeciw budzili Węgrzy, którzy pojawili się wraz z nią w Krakowie. Wzajemna niechęć eksplodowała na początku grudnia 1378 roku − spór o wóz wyładowany sianem przerodził się w regularny pogrom, zginęło wtedy 160 Węgrów. Wydarzenia krakowskie pokazały skalę wzajemnych animozji.

Ludwik nie miał męskiego potomstwa i zdawał sobie sprawę, że potrzebuje poparcia szlachty, by w przyszłości jedna z jego córek miała szansę na koronę polską. Poszedł więc w ślady Wacława II i kupił je: ceną był wydany 17 września 1374 roku w Koszycach przywilej generalny dla szlachty. Ludwik praktycznie zniósł lub ograniczył obciążenia fiskalne tego stanu, a jednocześnie zagwarantował jego wpływ na tworzenie prawa i wybór władcy. Konsekwencją nowego przywileju było znaczne obniżenie wpływów do skarbu królestwa z tytułu podatków oraz wzmocnienie roli szlachty w zarządzie państwa. W imię interesu dynastycznego Ludwik Węgierski dramatycznie osłabił skarb oraz poświęcił pozycję i autorytet władzy królewskiej w Polsce. Dla szlachty była to kolejna lekcja – obcy władca to szansa na wyrwanie kolejnych prerogatyw królewskich z rąk monarchy i uzyskanie dalszych przywilejów stanowych. 

Pierwsza unia polsko-węgierska umocniła wśród szlachty przekonanie, że kluczową kwestią jest gwarancja obsadzania urzędów przez miejscowych, dzięki czemu nie dojdzie do dominacji cudzoziemców. Ważną sprawą była też obecność monarchy w kraju – rządy namiestnicze okazały się rozwiązaniem połowicznym, które nie zapewniało sprawnego kierowania sprawami państwa. Wreszcie szlachta dostrzegła, że korona królewska może być przedmiotem targów, w których stan rycerski może brać udział.

Druga unia polsko-węgierska

Najkrótszym związkiem Polski z innym państwem była druga unia polsko-węgierska. Trwała cztery lata: od koronacji króla polskiego Władysława na króla Węgier w 1440 roku do jego śmierci na warneńskim polu bitwy w roku 1444.  

Madziarzy wybrali Władysława na króla, szukali bowiem władcy, który dawał nadzieję na pozyskanie wartościowego sojusznika w wojnie z prącą przez Bałkany potęgą turecką. Z kolei dla panów małopolskich skupionych wokół potężnego biskupa krakowskiego Zbigniewa Oleśnickiego unia z Węgrami była szansą na wzrost znaczenia Polski na arenie międzynarodowej oraz pozyskanie sojusznika przeciwko wrogom. Nie bez znaczenia były też przyczyny o charakterze ideologicznym – zatrzymanie pochodu tureckiego oraz wzmocnienie chwały domu Jagiellonów.

Polska po raz pierwszy znalazła się w sytuacji, w której to jej władca obejmował obcy tron. Jasne też było, że z powodu zagrożenia z południa król Władysław będzie stale przebywać poza granicami Polski. Dlatego konieczne było ustanowienie władzy zastępczej. Mieli nią pełnić wskazani przez monarchę namiestnicy.  

Władysław obejmował tron w kraju pogrążonym w wojnie domowej pomiędzy zwolennikami rządów Jagiellona a jego przeciwnikami chcącymi utrzymać na Węgrzech dotychczasowe habsburskie panowanie. A to wszystko wobec groźby najazdu tureckiego. Sytuacja rzeczywiście wymagała stałej obecności nowego króla na Węgrzech. Zaangażowanie w konflikty wewnętrzne oraz przygotowanie do wyprawy przeciwko Turkom było jednak kosztowne. Władysław musiał często sięgać do polskiego skarbca, a gdy ten stał się pusty, zaczął na potęgę zastawiać majątki królewskie. To wszystko w połączeniu z rozprężeniem wewnętrznym wywołanym nieobecnością monarchy budziło w Polsce coraz większy sprzeciw. Również tragiczny finał rządów Władysława na Węgrzech, czyli katastrofa warneńska, pokazywał dobitnie, że skutki unii nie zawsze są dobre.

Bilans drugiej unii z Węgrami był negatywny: śmierć króla, pustki w skarbcu, chaos i rozprzężenie wewnętrzne. Trudno znaleźć pozytywy tej węgierskiej awantury, jedynym może było wyciszenie na kilka lat polsko-węgierskich sporów terytorialnych i konfliktu o kontrolę nad księstwami naddunajskimi (Mołdawią i Wołoszczyzną).

Polskie unie, pozostające w głębokim cieniu Związku Korony Królestwa Polskiego z Wielkim Księstwem Litewskim, trwały zaledwie 20 lat. Jednak ich doświadczenia trwale zapisały się w świadomości polskich elit politycznych i miały wpływ na rozwiązania przyjęte później.

Rafał Jaworski, historyk średniowiecza i czasów nowożytnych, archiwista, wykłada w Instytucie Historii filii Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Piotrkowie Trybunalskim

Czym była unia polsko-litewska do końca wieków średnich

Jarosław Nikodem

O zawarciu unii polsko-litewskiej w gruncie rzeczy zadecydował korzystny zbieg okoliczności. Mimo to związek okazał się nadzwyczaj trwały i funkcjonował, ewoluując, przez kilka stuleci.

Ludwik Węgierski, Jadwiga i Władysław Jagiełło. Zanim Władysław poślubił Jadwigę, zawarto umowę przedślubną – wielki książę litewski zobowiązywał się m.in. przyjąć chrzest i odzyskać ziemie utracone przez Polskę i Litwę. W zamian otrzymywał rękę córki Ludwika i tym samym polską koronę

Przypomnijmy, jak do tego doszło. Po śmierci Ludwika Andegaweńskiego królem (nie królową) w Polsce była jego córka, młodziutka Jadwiga Andegaweńska, wspólna monarchia polsko-węgierska przestała istnieć, Litwą zaś władał dojrzały i doświadczony Jagiełło, który nie miał żony. Polscy panowie, którzy opiekowali się nieletnią monarchinią, koniecznie chcieli znaleźć dla niej męża, który na stałe osiadłby w Polsce i sprawował rządy bezpośrednie. Wcześniej, w czasie panowania Ludwika w jego zastępstwie rządy wykonywało grono polskich dostojników, co w dłuższej perspektywie nie wzmacniało państwa. Z kolei Jagiełło mógł liczyć na koronę i polskie wsparcie, które było mu potrzebne do wzmocnienia własnej pozycji na Litwie i znalezienia sojusznika wobec zagrożenia ze strony zakonu krzyżackiego. Był jednak warunek: musiał przyjąć chrzest i schrystianizować swoich poddanych.

Wszystko wskazuje na to, że obie strony zawarły układ, którego warunki nie zostały sprecyzowane na piśmie. Musiałyby się one zachować – przetrwały w końcu wszystkie późniejsze akty prawne unii polsko-litewskiej. Spisano jedynie warunki umowy przedślubnej. Był to akt wystawiony przez wielkiego księcia w Krewie w 1385 roku. Za rękę Jadwigi (w konsekwencji zaś za tron w Polsce) przyrzekł przyjąć chrzest i zobowiązał się do wydania polskich jeńców, spłacenia Wilhelma Habsburga, którego wcześniej Ludwik Andegaweński chciał ożenić z Jadwigą, przywiezienia do Polski swego skarbca, odzyskania ziem utraconych przez Polskę i Litwę oraz że swe ziemie litewskie applicare do Korony. Wbrew opiniom historiografii owo sławne applicare nie oznaczało ani wcielenia Litwy do Polski, ani chęci takiego wcielenia. Pozycja Polski nie była wtedy na tyle dobra, aby można było podyktować taki warunek, Litwy zaś na tyle zła, żeby się na niego zgodzić. Istota unii tkwiła w czymś zupełnie innym.

Czym miała być unia

Panowie polscy byli reprezentantami Korony Królestwa Polskiego. Z powodu małoletniości Jadwigi ich uprawnienia były czasowo zwiększone, ale z natury rzeczy nie mogli być równorzędnymi partnerami politycznymi dla pełnoprawnego władcy, jakim był Jagiełło, wielki książę litewski. Poza tym, co najistotniejsze, w XIV i XV wieku nie znano jeszcze formuły państwa, jaką wypracowano dopiero w XVI stuleciu. W średniowieczu państwo utożsamiano z panującym i dynastią, z której się wywodził. Po koronacji Jagiełło miał się stać nowym monarchą i twórcą rodu, który będzie panować w Polsce, jak niegdyś panowali w niej Piastowie. Miał dbać o swych nowych poddanych i powierzone mu państwo, a w zamian otrzymywał od nich wierną służbę – ci z nich, którzy stanowili elitę polityczną, mieli mu doradzać i wspierać jego rządy, jednocześnie realizując królewską politykę, czyli w rzeczywistości politykę państwa. Istotą związku Polski z Litwą miała być współpraca w tych kwestiach, które były wspólne dla obu państw (przede wszystkim zagadnienia krzyżackie), oraz nieingerowanie w wewnętrzne sprawy każdego z nich. Litwini nie brali udziału w polityce wewnętrznej swego polskiego partnera, a Polacy nie wtrącali się w zarządzanie Litwą po przybyciu Jagiełły do Krakowa.

Nowy układ polityczny (w pewnym stopniu także ustrojowy), który powstał w wyniku umowy zawartej przez panów polskich z Jagiełłą, polegał na następującej zasadzie: wielki książę, przejmując władzę w Polsce, nie tylko nie tracił swych dotychczasowych litewskich praw dziedzicznych, ale dodatkowo z nikim ich nie dzielił – nawet z drugim polskim królem Jadwigą, o czym świadczyły akty hołdownicze składane przez Giedyminowiczów swemu hospodarowi, który jednocześnie został królem w Polsce. Żeby w niczym tej władzy nie osłabić, Jagiełło nie wyznaczył nowego wielkiego księcia mającego zastępować go na Litwie. Nadal miał pełnię władzy, a rodzonemu bratu Skirgielle, księciu trockiemu, którego miłował i darzył pełnym zaufaniem (a Jagiełło nie był zbyt ufnym człowiekiem), powierzył wyłącznie namiestnictwo. Skirgiełło otrzymał co prawda rozległe prerogatywy, ale nie był władcą samodzielnym ani tym bardziej niezależnym. Oznaczało to, że program polityczny króla, zaaprobowany wcześniej przez polskich możnowładców, sprowadzał się do zachowania pełnej suwerenności Litwy w stosunku do Polski i ustanowienia wieczystego – co miała gwarantować nowa tworzona w Polsce dynastia – przymierza (używam tego określenia wyłącznie w znaczeniu umownym) polsko-litewskiego. Przy czym owa suwerenność nie miała takiego znaczenia, jakie nabrała w czasach nowożytnych. Na przełomie XIV i XV stulecia znaczyła tyle, że Litwa nadal podlegała wyłącznie swemu wielkiemu księciu, ponieważ był on jej dziedzicznym właścicielem.

Jagiełło i Witold

Tylko takie wytłumaczenie tego, co się stało po krakowskiej koronacji Władysława Jagiełły w 1386 roku, pozwala zrozumieć, dlaczego aż do roku 1401 nie konkretyzowano warunków unii, spisując je i opieczętowując. Nie było takiej potrzeby. W przyszłości syn Jagiełły i Jadwigi po śmierci ojca miał w naturalny i oczywisty sposób przejąć władzę w Polsce jako dziedzic obojga pełnoprawnych polskich monarchów i na Litwie jako spadkobierca dziedzicznych praw Jagiełły. W historii gdybanie jest zwykle niebezpieczne, można jednak zaryzykować hipotezę, że gdyby wszystko potoczyło się zgodnie z planem, Polskę i Litwę mógłby połączyć trwały związek bez niepotrzebnych i zgubnych zgrzytów, a Jagiellonowie odegraliby tak poważną rolę, jak Habsburgowie.

Stało się jednak inaczej. W czasach Jagiełły program królewski załamał się na skutek działalności Witolda Kiejstutowicza. Stryjeczny brat polskiego monarchy, występując przeciw niemu w sojuszu z zakonem krzyżackim, nie podejmował walki o niepodległość, niezawisłość czy samodzielność Litwy w znaczeniu państwowym, ponieważ nie znał tego sposobu myślenia. Buntował się przeciw hospodarowi w imię własnych, dynastycznych interesów. Chciał odzyskać ojcowiznę w węższym znaczeniu tego terminu (księstwo trockie) i jego znaczeniu szerszym (władzę wielkoksiążęcą na Litwie, którą kilka lat wcześniej krótko sprawował Kiejstut). Oprócz Krzyżaków, których satysfakcjonował każdy niepokój na Litwie, sojusznikami Witolda byli też dawni zwolennicy Kiejstuta, którzy nie pogodzili się z władzą Jagiełły, a tym bardziej z namiestnictwem Skirgiełły. Gdy zdawało się, że nastąpił pat – Krzyżacy nie byli w stanie wprowadzić Witolda do Wilna, a Skirgiełło nie miał dość sił, żeby wyeliminować go z gry – król postanowił wprowadzić korekty do pierwotnego planu. Mając na względzie dobro swej ojczyzny niszczonej przedłużającą się wojną domową, postanowił pogodzić się z Witoldem.

Jagiełło odciągnął Witolda od Krzyżaków (stało się to zresztą w bardzo spektakularny sposób), w zamian obiecując mu władzę namiestniczą na Litwie. Skirgiełło, zawsze wierny, nie protestował. W 1392 roku król zawarł umowę z Witoldem w Ostrowie. Godząc się z nim, przebaczał mu winy, oddawał księstwo trockie i zarząd nad całą Litwą. Jagiełło kalkulował, że zmiany nie naruszą w zasadniczy sposób dotychczasowego układu, Witold zostanie usatysfakcjonowany, a jego własny, dobrze pojęty interes zmusi go do lojalności. Warto zwrócić uwagę, że i wtedy nie wystawiono żadnego dokumentu, w którym by określono wzajemne stosunki polsko-litewskie. Panowie polscy i Jadwiga uznawali wyniesienie Witolda za wewnętrzną sprawę Litwy i wyłączną prerogatywę Jagiełły.

Ambicje syna Kiejstuta

Jeśli król liczył na to, że zadowoli ambicję Witolda, srodze się zawiódł. Syn Kiejstuta nie chciał panować, ale rządzić. I umiejętnie realizował swój plan. Najpierw z zadziwiającą łatwością wyeliminował najważniejszych konkurentów, rodzonych braci Jagiełły, pozbawiając ich dzielnic, a potem zaczął prowadzić samodzielną politykę zagraniczną, do czego nie miał prawa. Miał jednak zwolenników, a król chciał zaoszczędzić Litwie zniszczeń, zatem żaden konflikt zbrojny nie wchodził w grę. Jagiełło za wszelką cenę chciał też utrzymać swe dziedziczne prawa do ojcowizny.

Witold odrzucał jednak kompromisy. W 1398 roku zawarł separatystyczne przymierze z zakonem krzyżackim (przyjmując miażdżące warunki, jakie mu podyktowano), pozwolił swym poddanym wynieść się do godności wielkoksiążęcej i pomaszerował z wojskiem na południe, aby zawładnąć Rusią. Gdyby zwyciężył, stałby się władcą na Litwie całkowicie niezależnym od Jagiełły, którego dziedziczne prawa stanęłyby pod wielkim znakiem zapytania. Poniósł jednak sromotną klęskę w bitwie z Tatarami nad Worsklą w 1399 roku, która przekreśliła te plany. Witold nie zrezygnował jednak ze swych dążeń. Nadal trwał w przymierzu z Krzyżakami, chociaż coraz bardziej mu ono doskwierało.

Ostatecznie najprawdopodobniej jesienią 1400 roku rozpoczęto wstępne pertraktacje, co oznaczało zwycięstwo linii kompromisowej i dążenie do pogodzenia wielkiego księcia z królem. W ich efekcie w następnym roku zawarto unię wileńsko-radomską. Był to pierwszy akt prawny regulujący wzajemne stosunki między Polską a Litwą, zarazem początek nowego rozdania politycznego. Witold otrzymał od Jagiełły dożywotni tytuł wielkoksiążęcy, w zamian obiecał dozgonną wierność królowi, Koronie i jej mieszkańcom. Dodawał również, że po jego śmierci Litwa wróci do Jagiełły, jego spadkobierców, Korony i Królestwa Polskiego. Tę obietnicę powtórzyli też panowie litewscy w wystawionym osobno dokumencie, którzy także zaprzysięgli wierność Jagielle. Potwierdzeniem unii ze strony polskiej był dokument wystawiony przez panów koronnych. Jakiś rodzaj „podmiotowości” Litwy wyrażało wyznaczenie dla niej osobnego dożywotniego wielkiego księcia i potraktowanie jej elity politycznej jako gwaranta umów zawieranych przez Witolda i Jagiełłę. W ten sposób – w odpowiednich proporcjach – bojarstwo stało się partnerem dla polskiego możnowładztwa. Litwa uzyskiwała jeszcze jedną korzyść: obiecywano jej, że w razie śmierci Jagiełły Polacy nie wybiorą nowego króla bez wiedzy i rady Witolda oraz panów litewskich. Witold, co oczywiste, otrzymywał najwięcej – wywyższano go, zwiększając tym samym nie tylko jego prestiż, lecz również prerogatywy, inna jest bowiem moc namiestnika, a inna władcy.

Littwanie princeps supremus

Jagiełło nie zamierzał jednak rezygnować z dotychczasowej pozycji. Jego tytulatura została wzbogacona o człon Littwanie princeps supremus, co nie oznaczało jedynie nadrzędności wobec litewskiego wielkiego księcia, ale, co najistotniejsze, podkreślało niepodzielną, nikomu niepodlegającą władzę nad Litwą. Prawo decydowania o losach Litwy jako patrymonium Jagiełły zostało podkreślone – w dokumencie wileńskim Witold stwierdzał, iż otrzymuje władzę od króla. Nie dodawał, że także od Korony Królestwa Polskiego. Informacje zawarte w nieco późniejszych źródłach pokazują, że król zadbał o jeszcze jedno: Witold został wielkim księciem, ale nie miał prawa na własną rękę zawierać żadnych umów z państwami trzecimi. Ponadto w żadnym z aktów unii wileńsko-radomskiej nie dodawano, że po śmierci Witolda Litwa otrzyma kolejnego wielkiego księcia, co oznaczało, że król, jeśli przeżyje brata stryjecznego, będzie panował w obu państwach niepodzielnie.

Jak ocenić unię z 1401 roku z perspektywy obu państw? Litwy nie wcielano do Polski, a zatem ta koncepcja również wtedy nikomu nie przychodziła do głowy, ale nie ustalono też, jak twierdzili niektórzy historycy, równorzędności obu państw. Zmienił się charakter władzy Witolda, zaakcentowano rolę Korony Królestwa Polskiego. W ten sposób Jagiełło pragnął się zabezpieczyć przed ewentualnymi zakusami Witolda, któremu nadal w pełni (i słusznie) nie ufał. Korona stawała się więc gwarantem układu, jednocześnie uznawano jej nadrzędność w państwie Jagiełły. W tej sytuacji można, chociaż z pewnymi zastrzeżeniami, przystać na koncepcję, według której Litwa miała odtąd pozostawać w charakterze lennym w stosunku do Polski. 

Unia w Horodle

Unia wileńsko-radomska przetrwała zaledwie dwanaście lat. Witold nie zamierzał się pogodzić z rolą, jaką mu wyznaczono. Natomiast w perspektywie niedynastycznej oznaczało to, że związek polsko-litewski ma niewielkie szanse na to, żeby mógł się przerodzić w układ prawdziwej przyjaźni obu połączonych narodów. Wielki książę bardzo szybko zaczął prowadzić całkowicie niezależną politykę zewnętrzną. Wiązał się z zakonem krzyżackim, przez kilka lat próbował zjednoczyć ziemie ruskie, walcząc o nie z Moskwą. Nie osiągał spektakularnych sukcesów, ale po raz kolejny udowadniał, że z polskiej i królewskiej perspektywy nie sposób traktować go jako lojalnego partnera politycznego.

Zmianę przyniosły dopiero zawirowania związane ze Żmudzią, które w konsekwencji doprowadziły do wojny z zakonem krzyżackim w latach 1409–1411, zakończonej pokojem toruńskim. Niechęć Krzyżaków do zaakceptowania nowego układu sił doprowadziła do opracowania koncepcji nowej unii. W trakcie wojny dyplomatycznej z zakonem, toczonej z wykorzystaniem międzynarodowych sądów polubownych, wypracowano misterną argumentację. Odnoszono się do praw dziedzicznych Jagiełły, Witolda oraz ich córek, twierdząc, że Żmudź, a tym samym cała Litwa była wcześniej inkorporowana do Korony Królestwa Polskiego. Ostatni argument nie miał żadnego związku z rzeczywistością, jego walor polegał jednak na tym, że był dla Krzyżaków bardzo niewygodny. Na tej podstawie sformułowano dokumenty unii zawartej w Horodle w 1413 roku, uznając, że umieszczenie tej kwestii w dokumencie rangi prawnej zapewni Polsce i Litwie jeszcze silniejszy oręż w dyplomatyczno-propagandowej walce z zakonem. Witold, przekonany, że będzie działało to również na jego korzyść, wyraził zgodę na umieszczenie w najważniejszym akcie horodelskim sformułowań o inkorporacji Litwy do Polski.

Nikt nie miał wątpliwości, że chodzi wyłącznie o zapis prawny, nie zaś o polityczną rzeczywistość. W zamian Litwa otrzymywała instytucję wielkiego księcia. Podkreślano, że po śmierci Witolda Jagiełło i jego potomkowie za radą panów polskich i litewskich wybiorą nowego władcę. Gwarantowano także Litwinom prawo z 1401 roku – po wygaśnięciu rodu Jagiełły mieli zachować prawo do współdecydowania o wyborze nowego króla. Daleko idącym novum była herbowa adopcja bojarów litewskich dokonana przez panów polskich, co upodabniało ich do polskiej szlachty. Horodelska inkorporacja Litwy nie oznaczała ani wtedy, ani później, chęci wcielenia jej w życie przez Polskę. Skoro jednak zapis inkorporacyjny zaakceptowały obie strony, miał on moc aktu prawnego, który mógł unieważnić tylko akt kolejny. Na ten zapis Jagiełło i Polska powoływali się w późniejszych sporach z Litwinami.

Dalsze losy związku Korony i Wielkiego Księstwa

Unia horodelska przetrwała do końca średniowiecza, kolejną przyjęto bowiem dopiero w Mielniku w 1501 roku. Nie wpłynęła jednak korzystnie na stosunki polsko-litewskie. Najpierw Witold niemal zupełnie wyemancypował się spod władzy Jagiełły, a pod koniec życia dążył do przyjęcia korony litewskiej, chociaż nie zamierzał zrywać unii. Po jego śmierci Litwini, łamiąc postanowienia unii, samowolnie wynieśli do godności wielkoksiążęcej Świdrygiełłę. W efekcie doszło do praktycznego zawieszenia związku polsko-litewskiego, sojuszu Litwy z zakonem krzyżackim i wojny polsko-litewskiej. O ile Witold chciał rządzić samodzielnie, ale nie zamierzał zrywać unii, o tyle Świdrygiełło chciał to uczynić. Gdy po dwóch latach został obalony, Jagiełło zatwierdził na stolcu wielkoksiążęcym Zygmunta Kiejstutowicza, brata Witolda. Wykorzystując jego słabą pozycję, nadał mu jednak władzę o charakterze dożywotnim, co wyraźnie podkreślano. Oznaczało to uchybienie w stosunku do unii horodelskiej, ponieważ mogło sugerować, że po śmierci księcia Litwa może (chociaż nie musi) nie otrzymać kolejnego wielkiego księcia. Systematycznie pogarszały się także stosunki polsko-litewskie, ponieważ okazało się, że panowie litewscy, zwiększając swoje wpływy na Litwie, zaczęli Witoldową politykę emancypacyjną zastępować coraz wyraźniejszymi akcentami separatystycznymi. W dodatku pojawił się kolejny punkt zapalny – spory terytorialne o przynależność Podola i Wołynia.

W 1440 roku zamordowano Zygmunta Kiejstutowicza. Król Władysław III wysłał na Litwę swego brata Kazimierza w charakterze namiestnika, lecz Litwini w ostentacyjny sposób, ponownie łamiąc postanowienia horodelskie, wynieśli młodszego syna Jagiełły na stolec wielkoksiążęcy. Unia weszła w kolejną fazę kryzysu, który zażegnano dopiero w 1447 roku, kiedy po długim wahaniu Kazimierz Jagiellończyk zdecydował się przybyć do Krakowa i przejąć tron po bracie, który zginął pod Warną w 1444 roku.

Kazimierz do końca życia władał oboma państwami, nie wyznaczając wielkiego księcia na Litwie. Miał szansę (na ile możliwą do zrealizowania, trudno stwierdzić) zreformować unię, a w konsekwencji doprowadzić do łagodzenia napięć polsko-litewskich, zwłaszcza że, w przeciwieństwie do ojca i brata, nie miał na Litwie dynastycznego rywala. Jeszcze przed koronacją, w 1446 roku (być może jednak miało to miejsce nieco później), podjął taką próbę. Zachował się projekt nowej unii, który starano się wtedy przeforsować. Proponowano w nim zastąpienie inkorporacji, którą Litwini czuli się obrażeni, związkiem dwóch oddzielnych państw połączonych „braterską równością”. Strona polska z różnych powodów nie zaaprobowała tego projektu. Nowemu królowi nie udało się także załagodzić napięć polsko-litewskich. Wynikało to zarówno z wzajemnej niechęci, jak i z polityki dynastycznej Kazimierza, który wyraźnie faworyzując Litwinów w pierwszych latach swych rządów, wykorzystywał to jako formę nacisku na grono panów małopolskich twardo stojących na gruncie zapisów horodelskich. 

W latach pięćdziesiątych XV wieku zawieszono spory o Wołyń i Podole, ale nie brakowało innych. Dopiero w 1499 roku podpisano dokumenty, które w historiografii nazywa się albo unią krakowsko-wileńską, albo jedynie przymierzem. Zrezygnowano wtedy z zapisów inkorporacyjnych, wprowadzano nowe zasady wynoszenia władców i gwarantowano wzajemną pomoc. W 1501 roku, w okolicznościach niekorzystnych dla Litwy (klęska poniesiona w wojnie z Moskwą nad Wiedroszą), zawarto unię mielnicką. Zdecydowano w niej, biorąc pod uwagę najważniejsze kwestie, o powstaniu jednego państwa, wspólnej elekcji monarchy, wzajemnej pomocy i wspólnej radzie. Różnice zdań w historiografii wywołuje sprawa inkorporacji, są bowiem zwolennicy tezy, że z niej zrezygnowano, i badacze twierdzący, że Polacy traktowali tę unię jako potwierdzenie inkorporacji Litwy. Trzeba jednak pamiętać, że żadnych zapisów inkorporacyjnych w dokumentach unii mielnickiej nie ma. Nie weszła ona zresztą w życie. Ostateczne uregulowanie i rozstrzygnięcie przyniosła dopiero unia z 1569 roku.

Jarosław Nikodem, historyk, profesor na Uniwersytecie Adama Mickiewicza w Poznaniu, znawca dziejów Polski i Litwy w późnym średniowieczu

Rzeczpospolita mocarstwem europejskim

Dariusz Milewski

W drugiej połowie XIV wieku Polska i Litwa były dość silnymi państwami, ustępowały jednak bogatszym Węgrom czy państwu zakonu krzyżackiego. Dopiero współdziałanie, które zapoczątkował akt krewski z 1385 roku, pozwoliło im wybić się na czołową pozycję w Europie Środkowo-Wschodniej.

Atak husarii pod Chocimiem, fragment obrazu Stanisława Kaczora-Batowskiego

Już w 1387 roku odzyskaliśmy z rąk Węgrów Ruś Czerwoną i zhołdowaliśmy Mołdawię, sięgając Morza Czarnego. Ćwierć wieku później powalony został zakon krzyżacki. Litewskie zagony ocierały się o Moskwę, a Nowogród Wielki bił czołem przed Witoldem. Wreszcie w drugiej połowie XV wieku Polska odzyskała Pomorze i uzależniła Krzyżaków, a Jagiellonowie sięgnęli po trony Czech i Węgier.

Szybko się jednak okazało, że Jagielloński kolos stał na glinianych nogach. Poszczególne państwa rządzone przez dynastię miały rozbieżne, a często sprzeczne interesy. Uwidoczniło się to już za rządów Kazimierza Jagiellończyka. Litwa nie pomogła wtedy Koronie w wojnie z zakonem, co nie pozwoliło na całkowity podbój jego państwa. Z kolei król, zajęty od lat siedemdziesiątych XV wieku sprawami czeskimi, zaniedbał interesy litewskie na wschodzie i dopuścił do wzrostu potęgi Moskwy. Na skutki nie trzeba było długo czekać. Wreszcie w 1497 roku węgierska interwencja w czasie polskiej wyprawy do Mołdawii pokrzyżowała plany Jana Olbrachta – sytuacji nie zmieniał fakt, że nad Dunajem panował rodzony brat króla.

Słowem, państwom jagiellońskim brakowało zgody i wspólnego programu działania, jaki udało się np. wypracować Habsburgom. Mimo to w XVI wieku wytworzyła się tradycja współpracy militarnej polsko-litewskiej przeciw wspólnym wrogom: Tatarom i Moskwie. Od końca lat pięćdziesiątych tego stulecia oba kraje zaangażowały się też w opanowanie Inflant i ich obronę przed innymi agresorami, głównie Rosjanami. Dopiero jednak utworzenie Rzeczypospolitej Obojga Narodów w 1569 roku pozwoliło na takie połączenie zasobów i skoordynowanie wysiłków Polski i Litwy, że nowe państwo zajęło czołową pozycję w Europie Środkowo-Wschodniej.

Złoty wiek

Przypomnijmy kilka faktów, leżących u podstaw polsko-litewskiej potęgi. Przede wszystkim Rzeczpospolita objęła swymi granicami olbrzymie terytorium, w czasach Stefana Batorego przekraczające 800 tys. km kw., a Zygmunta III 1 mln km kw. Stale rosła też liczba ludności, od 7,5 mln na początku XVI do 11 mln w połowie następnego stulecia. Liczniejsze były wówczas tylko Francja, Moskwa, Imperium Osmańskie i – rozdrobnione politycznie – Włochy. Państwo rozwijało się też gospodarczo. Rzeczpospolita bogaciła się dzięki zachodnioeuropejskiej koniunkturze na żywność i towary leśne, eksportując zboże, bydło, drzewo i potaż. Co więcej, aż do 1648 roku nie była niszczona wojnami. Działania zbrojne toczyły się na pograniczach, a większość ludności odczuwała je tylko w postaci zwiększonych okresowo podatków. Podczas gdy Francja i Rzesza Niemiecka wykrwawiały się w wojnach religijnych, Moskwa w dynastycznych, a Imperium Osmańskie zwalczało bunty społeczne, w Rzeczypospolitej panował błogi spokój. Zamożności i dobrobytowi mieszkańców państwa polsko-litewskiego w XVI i pierwszej połowie XVII wieku doprawdy trudno cokolwiek przeciwstawić, w naszych zaś dziejach nigdy później nie było tak dobrze, jak wówczas.

Połączona unią lubelską Rzeczpospolita miała zatem ogromny potencjał ludnościowy i gospodarczy, który pozwalał jej czuć się bezpiecznie i śmiało prowadzić politykę zagraniczną. Ktoś skrupulatny mógłby co prawda zauważyć, że nie wszystko w tym obrazie było tak wspaniałe, a przyszłość skrywała poważne zagrożenia. Przede wszystkim Rzeczpospolitą nadal tworzyły dwa państwa z osobnymi urzędami i armiami, a poniekąd i osobnymi interesami. Wyraźna przewaga Korony nad Litwą, potrzebującą w dodatku pomocy przeciw Moskwie, pozwalała jednak zniwelować potencjalne zagrożenie. Co więcej, wspólny władca – w którego gestii leżała polityka zagraniczna − i sejmy umożliwiały koordynowanie współpracy polsko-litewskiej w stopniu daleko większym niż w czasach Kazimierza Jagiellończyka.

Elekcja viritim

Pierwszym przejawem potęgi państwa był sposób wyboru władcy. Po wymarciu dynastii jagiellońskiej – co przewidywano już w Lublinie – postanowiono, że będzie o tym decydował naród szlachecki. Sposób elekcji został sprecyzowany podczas pierwszego bezkrólewia, pozbawiając decydującego głosu senatorów i ustanawiając powszechny wybór monarchy (elekcja viritim). Wydłużyło to znacząco czas interregnum z kilku tygodni w czasach Jagiellonów do kilku, a nawet kilkunastu miesięcy. Państwo było oczywiście narażone wtedy na większe niebezpieczeństwo, gdyż to król był koordynatorem polityki zagranicznej i naczelnym wodzem armii. Mimo to Rzeczpospolita była na tyle potężna, że mogła sobie pozwolić na takie ryzyko. Co więcej, w przypadku zagrożenia wolności elekcji potrafiono zmobilizować się do obrony. Tak było zimą przełomu 1575 i 1576 roku, gdy wyznaczono zjazd do Jędrzejowa dla podtrzymania wyboru Stefana Batorego i Anny Jagiellonki przeciw roszczeniom cesarza Maksymiliana II. Stało się tak również w latach 1587−1588, kiedy znów wobec podwójnej elekcji zdołano obronić Kraków przed wojskami arcyksięcia Maksymiliana Habsburga, a następnie − już na terenie Śląska − dopaść go, pokonać i uwięzić. Upokorzeni Habsburgowie, chcąc nie chcąc, musieli przystąpić do negocjacji dla ratowania cesarskiego brata. Dodajmy, że sam fakt ubiegania się o polską koronę przez wielu władców europejskich świadczył o jej atrakcyjności. Nawet Henryk Walezy, który ostatecznie wybrał dziedziczny tron Francji, nigdy się nie zrzekł tytułu króla polskiego – widać cenił go sobie.

Skoro już mowa o Henryku, to właśnie z jego wyborem wiąże się jedyna bodaj tak wyraźna i zdecydowana ingerencja Rzeczypospolitej w wewnętrzne sprawy Francji. Otóż jako warunek objęcia władzy w Polsce przez Walezjusza zażądano od króla francuskiego Karola IX, by zakończył wojnę domową z hugenotami i zadbał o pokój religijny. Francuzi – na krótko co prawda – musieli zgodzić się na ten polski dyktat.

Polityka zagraniczna

Negocjacje z pozycji siły na dobre wprowadził do polskiej dyplomacji Stefan Batory. Monarcha upokorzył Iwana Groźnego, a jego następcę Fiodora jawnie lekceważył, dążąc do wznowienia wojny i rzucenia Moskwy na kolana. Śmierć króla przerwała te plany. Jego następca potrafił pouczać też angielską Elżbietę I, gdy ta w ferworze walki z Hiszpanią ugodziła rykoszetem w polskie interesy handlowe (misja Pawła Działyńskiego w 1597 roku – dodajmy, że interwencja była skuteczna). Zygmunt III ingerował też w sprawy Rzeszy Niemieckiej, udzielając Habsburgom znacznego wsparcia w początkach wojny trzydziestoletniej (wyprawa lisowczyków do Siedmiogrodu i tzw. pierwsza odsiecz wiedeńska w 1619 roku). Dopiero jednak pod koniec tej wojny Władysław IV uzyskał konkretne korzyści, pozyskując dla siebie i dynastii Wazów księstwa opolsko-raciborskie. Później, w latach potopu, przydały się one jako schronienie Janowi Kazimierzowi. Monarcha ten utracił je bardzo niefortunnie wskutek swojej profrancuskiej polityki w latach sześćdziesiątych XVII wieku.

Także w stosunkach ze Stolicą Apostolską Rzeczpospolita potrafiła zachować inicjatywę i twardo bronić własnych interesów. Już Zygmunt August zlekceważył zabiegi nuncjusza papieskiego o dołączenie państwa polsko-litewskiego do zawiązanej na początku lat siedemdziesiątych XVI wieku Ligi Świętej przeciw Osmanom. Król słusznie uważał, iż Rzeczpospolita nie ma w tym żadnego interesu. Ćwierć wieku później jego siostrzeniec pozostanie tak samo głuchy na papieskie gromy wobec polskiej interwencji w Mołdawii – do której jeszcze wrócimy – jak również na przymilanie się o zawarcie sojuszu z Habsburgami, znów przeciw Turkom. Zygmunt III i jego otoczenie kalkulowali chłodno i bezlitośnie dbali o wyciągnięcie z habsbursko-osmańskiej awantury korzyści bez narażania się na niepotrzebne koszty. Wreszcie pierworodny syn Zygmunta Władysław IV wydalił z Rzeczpospolitej nuncjusza Mario Filonardiego, gdyż uznał, że ten zanadto się miesza w nie swoje sprawy (szło głównie o sprawy sądowe między duchowieństwem a szlachtą oraz uszczypliwe uwagi o władzy polskiego monarchy). Co ciekawe, król uzyskał w tym zakresie spore poparcie, także biskupów, z prymasem na czele. Biskup krakowski Piotr Gembicki zanotował nawet w liście: aby curia Romana poznała to, z kim sprawa, że nie z książątkiem jakim, ale z królem J.M., którego auctoritas et maiestas [autorytet i majestat − DM] ma być w powadze u nich i poszanowaniu. Dodajmy, że niewiele wcześniej ten sam król przeprowadził za zgodą sejmu legalizację hierarchii prawosławnej i na nic się zdały fuki i dąsy Stolicy Apostolskiej, gniewającej się o głaskanie schizmatyków – i tym razem górę wziął interes państwa.

Wojsko

O potędze Rzeczypospolitej świadczą również przewagi polsko-litewskiego oręża. To w XVI i XVII wieku staropolska sztuka wojenna wzbiła się na wyżyny, czego dowodzą zwycięstwa nad przeważającym liczebnie przeciwnikiem. Można tu wymienić choćby kampanie moskiewskie Batorego (1579−1581), rozgromienie hospodara mołdawskiego Michała Walecznego (1600), zwycięstwa nad Szwedami pod Kircholmem (1605) i Rosjanami pod Kłuszynem (1610), wreszcie odparcie najazdu tureckiego pod Chocimiem (1621) i moskiewskiego u murów Smoleńska (1632−1634).

Tak znakomite rezultaty zawdzięczano przede wszystkim znakomitej jakości i wyszkoleniu wojska. Królowała w nim wtedy husaria, długo niezwyciężona i podziwiana przez obcych. Później dołączyły do niej formacje strzelcze typu zachodniego – dragonia i piechota cudzoziemska. Mierząca się z różnymi przeciwnikami, walczącymi w odmienny sposób, polsko-litewska machina wojenna doskonaliła się i okazała sprawnym narzędziem służącym zarówno rozszerzeniu, jak i obronie granic państwa.

Nie brakowało też wówczas utalentowanych dowódców, z królami Stefanem Batorym i Władysławem IV na czele. Pojawiła się także plejada znakomitych hetmanów: Jan Zamoyski, Stanisław Żółkiewski, Stanisław Koniecpolski w Koronie, Jan Karol Chodkiewicz, Krzysztof Radziwiłł „Piorun” i Krzysztof II Radziwiłł na Litwie.

Wojsko służyło prowadzeniu aktywnej polityki zagranicznej. Trzeba zaznaczyć od razu, że Rzeczpospolita nastawiona była na defensywę, jednak potrafiła też podejmować wojny, gdy wymagała tego racja stanu. Tak się stało w 1577 roku, gdy Iwan Groźny, łamiąc rozejm, najechał Inflanty, za co spotkała go szybka i bolesna reprymenda. Gdy w 1595 roku wskutek walk habsbursko-osmańskich zagrożone zostały polskie interesy na południowym wschodzie, hetman Jan Zamoyski wkroczył do Mołdawii i osadził na jej tronie lennika Rzeczypospolitej Jeremiego Mohyłę. Hetman pokonał Tatarów pod Cecorą, a dyplomacja wymusiła na sułtanie uznanie nowego stanu rzeczy. Gdy hospodar Michał Waleczny po zdobyciu Siedmiogrodu pokusił się o Mołdawię, został pokonany, a jego własne księstwo oddano bratu Mohyły.

W tym samym 1600 roku Zygmunt III rozpoczął wojnę o odzyskanie dziedzicznego tronu szwedzkiego i przekazał Rzeczypospolitej Estonię. Udało się ją opanować co prawda na krótko, niemniej polsko-litewskie wpływy sięgały wówczas od Zatoki Fińskiej po dolny Dunaj, na przestrzeni niemal 2 tys. km.

Od 1604 roku, najpierw nieoficjalnie, później z udziałem króla, Rzeczpospolita zaangażowała się w wewnętrzne walki w państwie moskiewskim, zwane Wielką Smutą. Udało się wtedy zająć Kreml, a sami Rosjanie ofiarowali swoją koronę królewiczowi Władysławowi Wazie (1610). Do jego koronacji na cara nie doszło, po długiej wojnie zdołano jednak narzucić Moskwie rozejm przywracający Rzeczypospolitej większą część strat sprzed 100 lat, łącznie ze Smoleńskiem i Nowogrodem Siewierskim. To wtedy właśnie państwo polsko-litewskie osiągnęło szczyt rozwoju terytorialnego.

Nie tylko przewagi

Złoty wiek nie był rzecz jasna niekończącym się pasmem sukcesów. Liczne wojny toczone od początków XVII wieku nadwerężyły skarb państwa i naraziły je na dodatkowe koszty związane z koniecznością opłacenia wojska. Nie zdołano pomyślnie zakończyć wojny szwedzkiej, gdy już zaczęły się zmagania z Moskwą. W efekcie Zygmunt III nie tylko nie powrócił do Sztokholmu, ale też musiał się pogodzić z utratą znacznej części Inflant. Mimo to na uwagę zasługuje fakt, że Szwedzi wycofali się bez walki ze zdobyczy pruskich, gdy tylko stanęli oko w oko z wyjątkowo przygotowaną na konfrontację Rzeczpospolitą.

Wojny na północy i wschodzie doprowadziły też do utraty kontroli nad Mołdawią (a wcześniej Wołoszczyzną). Ostatnia próba ich restytucji zakończyła się tragicznie w 1620 roku, kiedy zginął hetman Stanisław Żółkiewski. Rok później połączone siły polsko-litewsko-kozackie potrafiły jednak odeprzeć zmasowany atak turecki pod wodzą samego sułtana Osmana II. Tak wielkiego zwycięstwa chrześcijańska Europa dawno nie widziała. Władysław IV snuł nawet plany uderzenia na Osmanów, ale pokrzyżowała je niechęć szlachty oraz nieoczekiwana śmierć w 1648 roku.

Polityka dynastyczna Wazów doprowadziła też do ustępstw wobec Hohenzollernów i przekazania linii brandenburskiej lenna pruskiego. I wtedy jednak, gdy król szedł na wojnę ze Szwedami w 1635 roku, Rzeczpospolita bez trudu przejęła realną kontrolę nad księstwem pruskim. Prusko-brandenburski lennik nie był więc niebezpieczny – miał skorzystać dopiero na potopie szwedzkim.

Rzeczpospolitą trapiły też najazdy tatarskie i nierozwiązana kwestia kozacka. Aż do 1648 roku jednak właściwie bez większego wysiłku tłumiono powstania na Ukrainie. Stałoby się tak pewnie i w przypadku zrywu Bohdana Chmielnickiego, gdyby nie fatalny zbieg okoliczności – błędy dowódcze hetmana Mikołaja Potockiego i nieoczekiwana śmierć króla. Elekcja przysłoniła kwestię kozacką. Także zastraszeni w latach czterdziestych Tatarzy skorzystali na tym powstaniu i powrócili na Ukrainę.

Podsumowując – po unii lubelskiej powstało rozległe i zamożne państwo, które przez wiele dziesięcioleci dominowało w Europie Środkowo-Wschodniej. Jego potencjał terytorialny i ludnościowy pozwalał mu niwelować skutki klęsk bądź nagłych najazdów. Jedynym poważnym zagrożeniem była niezgoda domowa – ta jednak aż do 1648 roku dawała o sobie znać sporadycznie. Dzięki temu, mimo różnych potknięć i niedomagań, Rzeczpospolita skutecznie utrzymywała swoją mocarstwową pozycję, budząc należyty respekt u sąsiadów.

Dariusz Milewski, historyk wojskowości, wykładowca na Uniwersytecie Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, redaktor „Mówią wieki”

Kultura polska i litewska XVI wieku – odrodzenie i reformacja

Radosław Lolo

Wydaje się, że w połowie XVI stulecia, kiedy w Polsce i Litwie spór sens i kształt unii wchodził w kluczową fazę, kultura renesansu i rozwój ruchu reformacyjnego osiągnęły apogeum w państwie polsko-litewskim. Można więc bez większego ryzyka powiedzieć, że negocjacje i zawarcie unii lubelskiej dokonało się w chwili, gdy w Rzeczypospolitej zachodziły niezwykle ciekawe zjawiska nie tylko w świecie wewnętrznej i zagranicznej polityki. Czasami uchodzi to uwadze badaczy.

Nocne przygody Jana Olbrachta i Kallimacha, mal. Jan Matejko, Kallimach był włoskim humanistą i pisarzem, sekretarzem króla Kazimierza Jagiellończyka i wychowawcą jego dzieci

Renesans dotarł do Rzeczypospolitej przez Węgry. Co istotne, głównym nośnikiem nowych prądów był dwór potężnej wówczas dynastii Jagiellonów. Dynastia osiągająca niewątpliwe sukcesy na arenie politycznej szybko bowiem zaczęła przejawiać także aspiracje w dziedzinie kultury i sztuki. Już w roku 1424 roku na uroczystości koronacji królowej Zofii był obecny włoski humanista Francesco Fielfo (1398−1481), który przez monarszą parą popisywał się swą sztuką oratorską, a później sławił Władysława III Warneńczyka. Humanistyczne idee rozprzestrzeniały się w państwie polsko-litewskim także dzięki coraz liczniejszemu gronu polskich intelektualistów, którzy kształcili się na włoskich uniwersytetach. Spośród nich można wymienić poetę Grzegorza z Sanoka, Jana Długosza czy Jana z Ludziska, który po studiach w Italii rozpropagował w Polsce kunszt humanistycznej retoryki i przywiezione w odpisach wybrane antyczne dzieła. Nie można też zapominać o Janie Ostrorogu, który zdobył w Bolonii doktorat obojga praw i zajmował się nie tylko dyplomacją, ale także napisał niesłusznie dziś zapomniany ciekawy traktat polityczny Memoriał o uporządkowaniu Rzeczypospolitej. W nowoczesnym duchu postulował on wzmocnienie władzy monarszej i uniezależnienie państwa do Kościoła.

Niewątpliwy przełom w dziedzinie kultury przyniósł jednak rok 1474. Wówczas na krakowskim dworze Kazimierza Jagiellończyka pojawił się Filippo Buonaccorsi de Tebadis Experiens. Zamieszany w spisek przeciw papieżowi Pawłowi II musiał uciekać z Rzymu, przybrał wówczas nazwisko Kallimach. Znany renesansowy pisarz i humanista został sekretarzem króla i wychowawcą Kazimierzowych dzieci. To on w największym stopniu zaszczepił królewiczom zamiłowanie do nowych trendów w sztuce, literaturze i architekturze. Nie bez znaczenia były także wpływy, które docierały z węgierskiego i czeskiego dworu Władysława Jagiellończyka. Na dworze starszego brata Kazimierz spędził przecież sporą cześć swojej młodości jako administrator Śląska. Tam też przesiąkł renesansowymi prądami.

Zdarza się, że przyczyną gruntownej zmiany jest katastrofa. Tak się stało w architekturze. Otóż w roku 1499 spłonęła część wawelskiego zamku. Król Aleksander Jagiellończyk zdecydował, że odbudowa będzie stanowić okazję do rozbudowy monarszej siedziby w nowej aranżacji. Prace murarskie powierzył pochodzącemu z Koblencji Eberhardowi Rosembergowi. Mniej więcej w tym czasie pojawił się zaś w Krakowie rzeźbiarz Franciszek Florentczyk, któremu Elżbieta Rakuszczanka i królewicz Zygmunt powierzyli wykonanie nagrobka Jana Olbrachta. Wykonana przez Florentczyka bogato dekorowana nisza nagrobka monarszego uchodzi za pionierskie dzieło renesansu.

Gdy w roku 1506 Zygmunt I Stary został królem państwa polsko-litewskiego, Franciszek Florentczyk nadal pracował na Wawelu. Po jego śmierci kontynuowali je Bartolomeo Berecci i Benedykt z Sandomierza. Do roku 1536 roku budowla z okazałymi trójpoziomowymi krużgankami była ukończona i szybko stała się wzorem i inspirację dla innych rezydencji w Polsce i na Litwie. W 1519 roku Berecci rozpoczął prace nad kaplicą grobową dla pierwszej żony Zygmunta I Barbary Zapolyi. Uchodząca za perłę renesansu florenckiego kaplica została konsekrowana w 1533 roku. B y dopełnić obrazu królewskich inwestycji, wspomnieć należy o przebudowie krakowskich sukiennic, które otrzymały m.in. charakterystyczną attykę.

Naśladowcy w Koronie i na Liwie                                                            

Dość szybko w Koronie i Wielkim Księstwie pojawiło się wielu naśladowców królewskiego gustu artystycznego. Już w 1526 roku podskarbi koronny Mikołaj Szydłowiecki ukończył renesansową przebudowę zamku w Szydłowcu, a w Drzewicy prymas Maciej Drzewicki wzniósł zamek w stylu gotycko-renesansowym. W roku 1535 Woli Justowskiej pod Krakowem sekretarz Zygmunta Starego Justus Ludwik Decjusz wzniósł willę, która nawiązywała do tak do renesansowej architektury włoskiej, jak i do wawelskich krużganków. Renesansowy kształt zyskały zamki w Pieskowej Skale i Ogrodzieńcu. To tylko niektóre z nich.

Nie ma pełnej zgody co do tego, kto zainicjował budowę Zamku Dolnego w Wilnie. Część badaczy uważa, że prace rozpoczęto jeszcze za czasów Aleksandra Jagiellończyka. Z całą pewnością rozwinął je dopiero Zygmunt Stary. Sprowadził on do Wilna znanych z prac na Wawelu Berrecciego i Benedykta z Sandomierza, do których dołączył florentczyk Bernardino Zanobi de Gianotis. Do lat trzydziestych XVI wieku ukończyli oni dwa skrzydła zamku. Całość została dokończona pod okiem Jana ze Sieny i Jana Marii Padovano w czasach Zygmunta II Augusta. Zamek zyskał kształt pięciokąta, od wewnątrz zaś miał nawiązujące do wawelskich krużganki, których kształtu możemy się jedynie domyślać. Współcześnie z rozmachem odbudowany Zamek Dolny jest bowiem tylko nawiązaniem do pierwotnego, renesansowego kształtu. Na Litwie jednak rezydencje na wzór wileński nie powstały tak szybko, w Koronie. Dopiero pod koniec XVI wieku niezbyt funkcjonale rezydencje radziwiłłowskie w Birżach i Nieświeżu zostały znacząco przebudowane. Ciągle jednak istotną ich cechą było zachowanie ich walorów obronnych.

Podobnie było z kształtowaniem się mecenatu artystycznego. O ile w Koronie artyści, którzy znajdowali zatrudnienie na dworze Jagiellonów dość szybko zaczęli być wynajmowani przez możnych, o tyle na Liwie zjawisko to obserwujemy później. Jan Maria Padovano w kolegiacie pułtuskiej wykonał rzeźbę nagrobna biskupa płockiego Andrzeja Noskowskiego przed 1567 rokiem. Santi Gucci, autor nagrobków Anny Jagiellonki i Zygmunta II w kaplicy Zygmuntowskiej szybko znalazł zatrudnienie w mazowieckim Drobinie, gdzie do 1576 wyrzeźbił wybitny nagrobek podkomorzego płockiego Wojciecha Kryskiego oraz jego rodziców: Anny z domu Szreńskiej oraz wojewodzica mazowieckiego Pawła. Wszystkie zostały ufundowane przez Stanisława Kryskiego brata Wojciecha, wówczas kasztelana raciąskiego. Później artysta wykonał podobne zlecenia dla Firlejów w Janowcu, w Uchniach dla Uchańskich i Branickich w Niepołomicach. W wileńskim zamku Zygmunt August zgromadził imponującą kolekcję malarstwa i gobelinów. Niewątpliwie kształtował w ten sposób gust litewskich elit, ale źródłowe wzmianki na temat kopiowania jego artystycznych pasji pochodzą dopiero z końca XVI stulecia. Zbiory litewskich panów nabrały zaś rozmachu dopiero w wieku następnym.

Literacki Parnas w Koronie                                                                                 

W drugiej połowie XVI wieku literatura w państwie polsko-litewskim bezsprzecznie osiągnęła poziom, do jakiego wcześniej nawet się nie zbliżyła. Jej rozwój w języku polskim to bez wątpienia jedno z przełomowych osiągnięć renesansu. Już w pierwszej połowie tego stulecia wydano wybitne polskojęzyczne twory Mikołaja Reja. W roku 1543, jakże ważnym w dziejach polskiej kultury, ukazało się dzieło Mikołaja Kopernika De revolutionibus… W tym roku debiutował Andrzej Frycz Modrzewski (O karze za mężobójstwo), a prasy drukarskie opuściła znana do dziś Krótka rozprawa między panem, wójtem a plebanem, którą Rej wydał w Krakowie pod pseudonimem Ambroży Korczbok Rożek. W gruncie rzeczy stanowi ona ciekawy dyskurs na temat ówczesnych kwestii polityczno-ustrojowych, społecznych i religijnych. Mniej więcej w tym samym czasie lub nieco tylko później, także anonimowo, ukazał się w Krakowie wiekopomny Psałterz Dawidów. Wspomnijmy jeszcze ziemiańskie, luźne, ale przecież głębokie filozoficzne refleksje o życiu przez pryzmat pór roku, znaków zodiaku i wybranych antycznych filozofów. Znamy je pod tytułem Wizerunek własny żywota człowieka poczciwego. Ukazały się w Krakowie w roku 1558.

Na początku lat sześćdziesiątych XVI stulecia wydano pierwsze dzieła Jana Kochanowskiego, pieśń O śmierci Jana Tarnowskiego, kasztelana krakowskiego (Kraków, 1561), poemat Zuzanna (Kraków, 1561/1562, wraz ze śpiewanym do dziś hymnem Czego chcesz od nas Panie) czy nowatorski, satyryczno-polityczny poemat Satyr albo dziki mąż (1564). Jego najwybitniejsze utwory jednak albo dopiero powstawały (Odprawa posłów greckich), albo zostały wydane w kolejnych dekadach XVI wieku. W drugiej połowie lat sześćdziesiątych XVI wieku Mikołaj Sęp Szarzyński ukończył studia w Lipsku, na rok 1567 jest datowany jego pierwszy okolicznościowy utwór.

W drugiej połowie XVI wieku polscy uczeni trwale wpisali się już w dzieje europejskiego humanizmu. W pierwszym szeregu staje tu Andrzej Frycz Modrzewski. Jego monumentalny traktat De republica emendanda, wydany najpierw częściowo w Krakowie w 1551 roku, a potem w Bazylei (w latach 1554 i 1559 po łacinie, zaś w 1557 po niemiecku), był szeroko komentowany w Europie. Modrzewski nie tylko prowadził w nim polemiki ze znanymi postaciami epoki, ale również zawarł szerokie spektrum rozwiązań czerpanych z wielu europejskich państw. Dziś nikt zaś nie odmawia mu znamion realizmu.

Ale w Europie czytano i komentowano nie tylko Frycza Modrzewskiego. W roku 1568 w Wenecji ukazał się traktat De optimo senatore libri duo, będący rozprawą doktorską późniejszego biskupa poznańskiego Wawrzyńca Goślickiego. Jego rozważania na temat senatu i senatora, czyli de facto kształtowania elity, zyskały znaczący rozgłos. W 1598 roku wydano je w Anglii, a potem dwukrotnie wznawiano dzieło. Szekspir znalazł w nim inspirację do stworzenia postaci budzącego mieszane uczucia Poloniusza z Hamleta. Dzieło Goślickiego znali dobrze ojcowie założyciele Stanów Zjednoczonych Thomas Jefferson i Thomas Paine. Z kolei Andrzej Patrycy Nidecki, uzyskawszy doktorat w Padwie, zasłynął wznawianym wielokrotnie do roku 1561 krytycznym wydaniem wybranych pism Cycerona.

Litwa odrodzona czy narodzona?

Także Litwa przezywała w tym czasie pierwsze w swych dziejach ożywienie literackie. W tej właśnie przestrzeni lokować trzeba utwór, który powstał w dość niecodziennych okolicznościach. Otóż wojewoda wileński Mikołaj Radziwiłł postanowić ofiarować papieżowi Leonowi X oryginalny prezent w postaci wypchanego żubra. Darowi miał towarzyszyć łaciński utwór Mikołaja Hussowczyka Pieśń o wyglądzie, dzikości i polowaniu na żubra (wyd. Kraków 1523). Papież nie doczekał się prezentu, bowiem zmarł w 1521 roku. Pozostał jednak niezwykły, obszerny, i co ważne nie pozbawiony autentyzmu, utwór nawiązujący do litewskiej historii, przyrody, scenek łowieckich i klimatu Wielkiego Księstwa.

Za pierwszy romans litewscy badacze uznają natomiast dzieło kowieńskiego pastora Paulusa Oderborna Joannis Basilidis Magni Moscoviae Ducis vita. Jest to w zasadzie literacka biografia Iwana IV Groźnego. Autorowi, mimo przesady i jednostronności, nie brakuje przecież także i znajomości realiów życia na pograniczu litewsko-moskiewskim.

W dziedzinie myśli politycznej wskazać trzeba na Piotra Rojzjusza i Andrzeja Wolana. Napisany w języku starobiałoruskim I Statut litewski z 1529 roku jest zaś niewątpliwym dowodem postępu myśli i kultury prawniczej. Niektórzy litewscy badacze uznają, że Wielkie Księstwo zostało ochrzczone na tyle niedawno – bo w 1387 roku – że po 100 latach nic antycznego w tamtejszej kulturze odrodzić się nie mogło. Istotę renesansu litewskiego widzieć jednak trzeba gdzie indziej. Otóż w XVI stuleciu Wielkie Księstwo stało się pełnowartościowym biorcą i współtwórcą kultury europejskiej, a uczonych humanistów w wileńskich szkołach i na uniwersytecie bądź w murach późnorenesansowego alumnatu zajmowały te same zagadnienia, o których dyskutowano w Rzymie, Paryżu czy Padwie.  

Apogeum reformacji                                                                                                         

Na lata sześćdziesiąte XVI stulecia przypada chyba szczytowy moment rozwoju ruchu reformacyjnego w Polsce i na Litwie. Duże miasta pruskie jak Toruń czy Gdańsk, gdzie dominowali luteranie, korzystały z nadanych przez Zygmunta II Augusta przywilejów, które gwarantowały swobodę wyznaniową. Coraz popularniejszy wśród szlachty małopolskiej, ruskiej i litewskiej kalwinizm zyskiwał protektorów w postaci potężnych rodów, np. Radziwiłłów z linii birmańsko-dubińskiej, Dorohostajskich czy części Firlejów. Działalność Jana Łaskiego młodszego scementowała organizacyjnie zbory małopolskie. W roku 1554 w Słomnikach odbył się pierwszy synod Kościoła ewangelicko-reformowanego. W Pińczowie, gdzie przebywał Łaski, podjęto prace nad pełnym tłumaczeniem Biblii z greki i hebrajskiego. Ukazało się ono w 1563 roku jako Biblia brzeska i choć wywoływała (i wywołuje do dziś) dyskusje na temat tekstów faktycznie wykorzystanych do tłumaczenia, to nikt nie kwestionuje piękna polskiego języka, jakim jest napisana.

Polscy kalwiniści nie ustrzegli się jednak kryzysu. Dokonał się on, co warto podkreślić, podczas teologicznych debat na kolejnych synodach kalwińskich. Wypowiadali się na nich – inaczej, niż w innych krajach – antytrynitarze, którzy uciekli do Rzeczypospolitej przed prześladowaniami (Franciszek Stankar, Faust Socyn i inni). Na synodzie w Pińczowie w 1562 roku Stanisław Paklepka i Grzegorz Paweł z Brzezin otwarcie potępili dogmat o Trójcy Świętej i rok później rozłam stał się faktem. Arianie, jak nie bez złośliwości nazywano antytrynitarzy, szybko zorganizowali własne struktury, zbory i szkoły, tworząc za sprawą takich postaci jak Szymon Budny czy Mikołaj Sienicki ciekawe i niemałe dziedzictwo intelektualne.

Na początku lat sześćdziesiątych XVI stulecia reformacja w państwie polsko-litewskim osiągnęła jeszcze jeden sukces polityczny. Otóż sejm piotrkowski 1562/1563 ostatecznie zniósł zawieszony wcześniej obowiązek wykonywania wyroków sądów duchownych przez starostów, wyłączając szlachtę z jurysdykcji kościelnego sądownictwa. Jeśli dodamy do tego zgodę sandomierską z 1570 roku – był to istotny i wyjątkowy w skali europejskiej sukces polskich protestantów, dialog, który dziś nazwalibyśmy ekumenicznym − to rzeczywiście przyznać trzeba, że w dobie unii lubelskiej reformacja polska i litewska mogła poszczycić się wieloma sukcesami. Jednocześnie także w Kościele katolickim zauważyć wówczas można pierwsze symptomy zbliżającej się reformy trydenckiej. Na sejmie w Parczewie w 1564 roku król przyjął bowiem księgę uchwał soboru trydenckiego.

Jak widzimy, XVI stulecie to rozkwit życia kulturalnego, artystycznego i tak religijnego w państwie polsko-litewskim. Nie bez powodu ten okres nazywa sie złotym wiekiem.

Radosław Lolo, historyk, dziekan Wydziału Historycznego Akademii Humanistycznej im. Aleksandra Gieysztora w Pułtusku, zajmuje się dziejami Rzeczypospolitej w epoce nowożytnej

Unia lubelska w mentalności, literaturze i publicystyce – obywatele Rzeczypospolitej czy nadal Polacy i Litwini?

Andrzej Korytko

W 1869 roku Jan Matejko namalował Unię lubelską. Na obrazie, który powstał z okazji upamiętnienia 300. rocznicy powstania Rzeczypospolitej Obojga Narodów, wybitny malarz uwiecznił pełną symboliki scenę przysięgi. W dziele, pokazującym klimat powagi i wzruszenia, doszukiwano się w historiografii różnych odniesień historycznych. Samemu Matejce natomiast przypisywano skrajne intencje – widziano w obrazie zarówno pesymistyczną, jak i optymistyczną ocenę unii przez artystę.

Unia lubelska, mal. Jan Matejko, 1869

Także sama unia lubelska wymykała się jednoznacznej ocenie już w momencie jej podpisania, a trwająca do dziś dyskusja jest dowodem na złożoność i wieloaspektowość materii, jaką był utworzony w 1569 roku organizm państwowy, który przetrwał ponad dwa stulecia. Próbując odpowiedzieć na ujęte w tytule pytanie, warto postawić następne, dotyczące choćby określenia samej idei Rzeczypospolitej i obywatelskości w wielonarodowym państwie czy zakresu poczucia wspólnoty lub odrębności narodów to państwo tworzących.

W wyniku aktu lubelskiego powstała nie różna, ale jedna wspólna Rzeczpospolita, która się z dwu państw i narodów w jeden lud zniosła i spoiła. Opierała się na koncepcji państwa wspólnoty, które miało odgrywać rolę integrującą, przynajmniej dla tych jej obywateli, którzy czuli się jej członkami. Jak głęboka była to integracja w świadomości społeczeństwa polsko-litewskiego i jak mocno identyfikująca się z nowym państwem wspólnota, nie sposób jednoznacznie ocenić. Na stosunek do unii na pewno wpłynęły okoliczności jej podpisania. Brytyjski historyk Robert Frost podkreślał, że unia była wspólną konstrukcją, a jej ostateczny kształt był wynikiem długiego dialogu między elitami Królestwa Polskiego oraz Wielkiego Księstwa Litewskiego. Co więcej, wynikiem tego długiego dialogu było zwycięstwo nie polskiej, lecz litewskiej koncepcji stosunków między dwoma państwami w ramach unii. Nie wszyscy historycy zgadzają się z taką oceną. Polski badacz Andrzej Rachuba na przykład eksponuje przede wszystkim warunki unii – bardzo niekorzystne dla Litwinów, bo likwidujące państwowość i suwerenność, tworzące nierównoprawny układ wspólnoty, ze zdecydowanym upośledzeniem strony litewskiej […]. Te dwie różne oceny są w pewnym stopniu odzwierciedleniem równie różnorodnych, a nawet skrajnych postaw wobec unii ówczesnych obywateli Rzeczypospolitej.

Waszmość Litwin, nie Polak

To właśnie Rzeczpospolita – rozumiana jako wspólnota – a nie język, wiara czy terytorium miała stać się elementem integrującym, przynajmniej dla szlachty. Wprawdzie większość społeczeństwa litewskiego nie deklarowała chęci, by zostać Polakami, ale litewska szlachta, korzystając z idei równego partnerstwa obojga narodów, stawała się (chcąc nie chcąc) społecznością obywatelską Rzeczypospolitej, w której Wielkie Księstwo Litewskie miało zagwarantowaną własną tożsamość i odrębność. Tę odrębność – co warto zaznaczyć – podkreślił jeszcze, uchwalony w 1588 roku, III Statut litewski napisany w języku ruskim (urzędowym języku Wielkiego Księstwa), ale już od 1614 roku drukowany w języku polskim.

Biorąc pod uwagę skłonność litewskiej szlachty do manifestowania swojej odrębności względem Korony, utożsamianie się z Rzecząpospolitą nie miało jednoznacznego wymiaru. Rozpoczął się proces polonizacji szlacheckich elit litewskich, ale jednocześnie funkcjonowały litewskie instytucje: urzędy, prawo, skarb i wojsko, wokół których ogniskowało się poczucie odrębności. Jedno i drugie nie przeszkadzało w identyfikacji z Rzecząpospolitą jako całością i nie stało w sprzeczności z lojalnością wobec monarchy oraz stanowionych praw.

Sposób myślenia szlachty o nowym państwie można poznać, czytając korespondencję, akta sejmikowe czy ówczesną publicystykę. Szczególnie interesujące są opinie Litwinów, którzy weszli w ściślejszy związek z koroniarzami na nierównych przecież zasadach. Stracili bowiem Podlasie, Wołyń, Bracławszczyznę i Kijowszczyznę, a ich reprezentacja w izbie poselskiej i senacie była znacznie mniejsza, niż koroniarzy. Co więcej, sejmy obradowały w Koronie. Trudno się zatem dziwić, że podkreślanie (jeśli można użyć tego terminu) przynależności narodowej przez Litwinów było charakterystyczne nie tylko bezpośrednio po zawarciu unii. Pod koniec lat siedemdziesiątych XVI wieku Mikołaj Krzysztof Radziwiłł „Sierotka” pisał do brata Jerzego Radziwiłła, którego jeden z Włochów nazwał Polakiem: Naucz ich tam waszmość, aby gdy komu co chcą dedykować, aby się go pierwej zwać nauczyli, a potem, aby nacji jego nie tłumili. Waszmość Litwin, nie Polak. Okazją do podkreślania odrębności, nie tylko państwowej, były też długoletnie spory kompetencyjne urzędników litewskich z koronnymi, zwieńczone odpowiednią uchwałą sejmu nadzwyczajnego w maju 1647 roku.

Ojczyzna – Litwa czy Rzeczpospolita?

Stosunek do unii w pewnym stopniu odzwierciedlało stosowanie pojęcia ojczyzny. Z przełomu XVI i XVII wieku np. pochodzą liczne zapisy, że szlachta litewska utożsamiała ojczyznę z Wielkim Księstwem. W 1600 roku sejmik generalny w Słonimiu narzekał na wprowadzenie przez Krzysztofa Radziwiłła „Pioruna” i Hieronima Chodkiewicza żołnierza postronnego w ojczyznę naszą. 13 lat później szlachta nowogrodzka ubolewała z powodu strat, jakich doznała Rzeczpospolita, a najwięcej Ojczyzna nasza, Wielkie Księstwo Litewskie. Podobnie zapisano w instrukcji wydanej przez sejmik nowogrodzki w 1641 roku. Przykłady można by mnożyć.

Nie brakuje jednak źródeł ze sformułowaniami, w których ojczyzną jest Rzeczpospolita, czyli całe państwo polsko-litewskie. W 1598 roku szlachta powiatu lidzkiego dziękowała Zygmuntowi III, iż staraniem swym Pańskim obmyśliwać raczy o tej Rzeczy Pospolitej Ojczyźnie naszej. Podobny zapis o Rzeczypospolitej jako ojczyźnie znalazł się w instrukcji sejmiku oszmiańskiego z 1611 roku. Wcześniej, w okresie rokoszu Zebrzydowskiego, w uchwale zjazdu wileńskiego z roku 1606, magnaci niechętni rokoszowi wyrażali obawę, aby wewnętrzne niezgody i rozerwanie nie prowadziły ku upadkowi Ojczyzny. Natomiast rok później szlachta orszańska chęć ku Ojczyźnie i Rzeczypospolitej oświadczając, usprawiedliwiała swoją nieobecność na zjeździe rokoszowym. Jak się wydaje, Rzeczpospolitą z ostatniego cytatu należy interpretować jako szlachecką wspólnotę. Właśnie w tym znaczeniu termin ten zastosował sejmik nowogrodzki w 1615 roku, kiedy starano się o nagrodę dla Hieronima Chodkiewicza. Jego zasługi w wojnie z Moskwą wiadome były dobrze wszystkiej Rzeczypospolitej.

Badając litewskie instrukcje sejmikowe z czasów panowania dwóch pierwszych Wazów, Tomasz Ambroziak zauważył, że w drugiej i czwartej dekadzie XVII roku rosła liczba sformułowań „Rzeczpospolita nasza” i „Rzeczpospolita ojczyzna nasza”. Nie liczby są jednak istotne, a okoliczności i kontekst, w jakim te wyrażenia zostały użyte. Trudności interpretacyjne powodują, że czasem nie sposób precyzyjnie określić, czy zapisane słowa o naszej Rzeczypospolitej oznaczały całość państwa polsko-litewskiego, czy państwo jako takie, czy może dotyczyły wyłącznie Korony lub Litwy.

Szukając odpowiedzi, czym była ojczyzna dla obywateli Rzeczypospolitej, warto przypomnieć fragment listu Krzysztofa Radziwiłła do Jerzego Zbaraskiego najprawdopodobniej z 1629 roku: Ojczyzna nie w ścianach, nie w granicach, nie w majętnościach, ale w używaniu praw i wolności należy. Być może tu leży klucz do zrozumienia polsko-litewskiego społeczeństwa. Rzeczpospolita Obojga Narodów dawała przecież szlachcie wolność, swobody obywatelskie i prawa, a ta odwdzięczała się miłością do niej. Polski historyk Edward Opaliński dowodził, że miłość ojczyzny była tą wartością, która podobnie jak braterstwo, łączyła ideowo różnorodną społeczność szlachecką, zapewniając jedność państwową Rzeczypospolitej.

Amor Patriae

Warto podkreślić, że wspomniany proces polonizacji językowej i kulturowej, czyli mówienie, pisanie i myślenie po polsku, nie doprowadził do utraty świadomości politycznej mieszkańców Wielkiego Księstwa Litewskiego. Mimo tego, że język polski funkcjonował jako urzędowy od 1697 roku, Litwini nie stali się Polakami w znaczeniu etnicznym. Czuli się nimi w sensie państwowym, byli polską szlachtą korzystającą z przywilejów i praw szlachty koronnej, wyznającą te same ideały wolności i równości oraz wspólny cel związany z utrzymaniem zdobytej pozycji politycznej. Nie przeszkadzało to tej samej szlachcie stać na straży odrębności państwowej Litwy, bronić swego systemu prawnego, tradycji czy symboli narodowych.  Jednocześnie w obronie litewskich, partykularnych interesów licznie występowali też Polacy osiedlający się i asymilujący w Wielkim Księstwie. Jak zauważył Andrzej Rachuba, uważali się oni często za Litwinów (czyli obywateli Wielkiego Księstwa) i Polaków (szlachtę Rzeczypospolitej) zarazem.

Stosunek do państwa, owo umiłowanie ojczyzny (amor Patriae), był najlepiej widoczny w chwilach zagrożenia Rzeczypospolitej. Przede wszystkim w połowie XVII wieku, kiedy większość szlachty polskiej, litewskiej i litewsko-ruskiej ramię w ramię wyzwalała Koronę i Wielkie Księstwo Litewskie spod jarzma okupacji szwedzkiej i moskiewskiej. Warto zaznaczyć, że ważnym elementem uzasadniającym i utrwalającym wspólnotę był również mit o wspólnym, sarmackim pochodzeniu szlachty koronnej i litewskiej, który nie tylko wpływał na ideologię, wyznawany system wartości i kulturę polityczną, ale także na obyczajowość i upodobania artystyczne.

Rzeczpospolitą Obojga Narodów tworzył swoisty konglomerat obywateli, różnych etnicznie i narodowo, posługujących się różnymi językami i wyznających odmienne konfesje. W tym tożsamościowym tyglu poczucie przynależności ocierało się o charakterystyczny dualizm, który odznaczał się stosowaniem takich przykładowych określeń, jak: Litwin-Polak, Rusin-Polak czy Inflantczyk-Polak, a ogólniej – obywatel Rzeczypospolitej. Ma rację wielokrotnie przywoływany Andrzej Rachuba, że ani miejsce urodzenia, ani język, ani wyznanie nie przesądzały o tym, który szlachcic czuł się np. Litwinem.

Klucza do ustalenia świadomości należy szukać w samookreślaniu się poszczególnych obywateli. Przykłady prawosławnych i wychowanych w kulturze ruskiej kniaziów Dymitra i Aleksandra Ogińskich, którzy w 1600 roku zapisali się na Uniwersytet w Królewcu z łacińskim dopiskiem nobiles Poloni, oraz kniaziów Jana, Pawła, Eliasza i Daniela Puzynów (już kalwinistów), którzy 11 lat później zapisali się jako nobiles Lithuani, tylko potwierdzają, że samookreślenie jest istotnym elementem ustalania poczucia tożsamości narodowej.

Tęsknota za unią

W Rzeczypospolitej, co podkreślał Henryk Wisner, naród szlachecki powstał, ale obok niego trwały narody, koronny oraz litewski, które identyfikowały się z zachowanymi państwami. Innymi słowy, było się częścią Rzeczypospolitej, a równolegle Korony lub Litwy. Nie dyskutując z terminologią użytą przez znakomitego historyka, o tej koegzystencji trafnie napisał Henryk Chełchowski w wydanym w 1633 roku wierszu Orzeł odmłodzony Królestwa Polskiego:

Sławnego Orła piersi, Polacy waleczni,
Skrzydła, z odważną Litwą Rusowie serdeczni,
Mazowszanie z Prusaki: nogi niezwątlone,
Barki Małopolanie, na których wzmocnione
Ciało Korony Polskiej zawisło w pomocy. 

Według niego siła jedności tkwiła w odrębności poszczególnych prowincji. W drugiej połowie XVII wieku nieco inaczej interpretował potęgę współistnienia poeta Jan Gawiński w wierszu Na unię Korony z Litwą:

Z serca życie postawa, z serca miłość wschodzi,
Głowa sercu ozdobą i rząd głowa rodzi.
Sercem jest zacne Księstwo, głową cna Korona,
Związek, piękny, gdy głowa z sercem zjednoczona.

Widać tu nieśmiałą tęsknotę za dalszą unifikacją, do której nie udało się doprowadzić w XVIII stuleciu. Wyidealizowany obraz unii malował też Julian Ursyn Niemcewicz w wydanych po raz pierwszy w 1816 roku Śpiewach historycznych:

Jesteśmy możni, będziem potężnemi,
Jeśli ta Litwa, z której ród mój wiodę,
Z koroną Polską śluby braterskiemi
Złączy się w jedno, przez wzajemną zgodę […]
Litwa z Polakiem na wpół się ujęli,
Gmach głosem zadrżał: nic nas nie rozdzieli.

W tej samej dziewiętnastowiecznej porozbiorowej rzeczywistości wtórował Niemcewiczowi abp Zygmunt Szczęsny Feliński, który w swoich pamiętnikach zapisał znamienne zdanie: Jako najpiękniejszą kartą w dziejach naszej przeszłości jest dokonanie dobrowolnej Unii z Litwą i Rusią, tak i w przyszłości nic chwalebniejszego dokonać nie zdołamy nad przyczynienie się do powrotu na drogę prawdy zbłąkanych pobratymców […].

Czy wspólnota wyklucza odrębność

Ta nieco smutna refleksja o przyszłości, ale entuzjastyczna wręcz o samej unii zupełnie, nie korespondowała z litewską oceną lubelskiego aktu. Wyrazicielem odmiennego litewskiego spojrzenia na polsko-litewski związek był polski powieściopisarz Józef Ignacy Kraszewski. W drezdeńskich Rachunkach tak skomentował wspomniany na początku obraz Matejki: Obraz zaś opowiada […] dzieje prawdziwie złamanego oporu Litwy, która na ołtarzu dobra powszechnego niemal ze łzami składa w ofierze swoją odrębność, swe ja i poświęca się siostrze Polsce. Cała strona litewska obrazu wyraża niemy ból, złamany już, pokonany, a jeszcze widoczny. Rzeczywistość nie była jednak tak jednoznaczna, jak chciał Kraszewski, a sam fakt przetrwania unii przez prawie 230 lat świadczył o politycznej mądrości polsko-litewskiego społeczeństwa.

Odpowiadając na koniec na postawione w tytule pytanie, można bez większych wątpliwości przyjąć, że bycie obywatelem Rzeczypospolitej nie przeszkadzało w jednoczesnym byciu Polakiem czy Litwinem. Oznacza to mniej więcej tyle, że poczucie jedności w wymiarze państwowym i odrębności w wymiarze tożsamościowym współistniało w świadomości polskiej i litewskiej szlachty. Żeby to lepiej zrozumieć, wystarczy odnieść się do współczesności i postawić pytanie: czy dziś, żyjąc we wspólnej Europie i czując się Europejczykami, przestaliśmy się czuć Polakami?

Andrzej Korytko, historyk, wykładowca na Uniwersytecie Warmińsko-Mazurskim w Olsztynie, zajmuje się nowożytnymi dziejami Polski i Europy

Artykuły

Alvydas Nikžentaitis:
Historia od przodu i tyłu. Co myślą Litwini o stosunkach polsko-litewskich

Henryk Samsonowicz:
Polska i Litwa w dziejach Europy

Andrzej Pleszczyński:
Bruno z Kwerfurtu

Eduardas Gudavičius:
Tajemniczy Mendog

Jan Tyszkiewicz:
Średniowieczne Mazowsze wobec sąsiadów na północy do 1333 roku

Darius Baronas:
Giedymin. Władca o ludzku łagodny i diabelnie przebiegły

Maria Koczerska:
Unie w Krewie i Horodle. Co znaczyły dla Polski i Litwy?

Stephen C. Rowell:
Krewo i Horodło oczami Litwinów

Krzysztof Mikulski:
Krzyżacy. Agencja turystyczna z o.o.

Sven Ekdahl:
Punkt zwrotny bitwy pod Grunwaldem

Piotr Węcowski:
Władysław Jagiełło w polskiej pamięci historycznej

Rimvydas Petrauskas:
Witold Wielki. Apogeum historii Litwy?

Raimonda Ragauskienė:
W szczęściu i nieszczęściu. Małżeństwo Zygmunta Augusta i Barbary Radziwiłłówny

Robert I. Frost:
Lublin

Piotr Ługowski:
Dwa razy barok: Wilno i Warszawa

Alfredas Bumblauskas:
Uniwersytet Wileński i zasięg cywilizacyjny Europy

Mirosław Nagielski:
Czy istniała polsko-litewska staropolska sztuka wojenna?

Aivas Ragauskas:
Umowa kiejdańska. Próba ratowania Wielkiego Księstwa Litewskiego

James S. Pula:
Tadeusz Kościuszko w amerykańskiej pamięci historycznej

Rasa Čepaitienė:
1794 rok. Tadeusz Kościuszko w pamięci Litwinów

Andrzej Korytko:
Unia lubelska w mentalności, literaturze i publicystyce – obywatele Rzeczypospolitej czy nadal Polacy i Litwini?

Radosław Lolo:
Kultura polska i litewska XVI wieku – odrodzenie i reformacja

Dariusz Milewski:
Rzeczpospolita mocarstwem europejskim

Jarosław Nikodem:
Czym była unia polsko-litewska do końca wieków średnich

Rafał Jaworski:
Nie tylko z Litwą, czyli o polskich doświadczeniach unijnych w średniowieczu

Zbigniew Hundert:
Małżeńskie spory: integracja Polaków i Litwinów we wspólnej Rzeczypospolitej

PATRONAT

Vytautas Didysis – aukščiausias Lietuvos istorijos pakilimas?

Rimvydas Petrauskas

Lietuvos didžiojo kunigaikščio Vytauto laikai (1392–1430) lietuvių istorinėje savimonėje užima ypatingą vietą: tai Lietuvos galybės metas, bet kartu ir būsimo nuosmukio nuojauta.

Lietuvos didysis kunigaikštis Vytautas, fot. iš „Mówią wieki” archyvo

Šiuos du priešingus istorinio pasakojimo polius simbolizuoja pergalingas Žalgirio mūšis ir neįvykusi Vytauto karūnacija. Vytauto, Lietuvoje vadinamo Didžiuoju, kultas pakilimą pasiekė tarpukario Lietuvos Respublikoje, o neįvykusios karūnacijos diena (rugsėjo 8) tapo svarbiausia pasaulietine šalies švente po Vasario 16-osios – nepriklausomybės paskelbimo dienos. Vytauto, po krikšto Aleksandro, vaizdinys unikalus Lietuvos istorinėje atmintyje tuo, kad jis rado atgarsį įvairių socialinių sluoksnių, konfesijų, o vėliau ir įvairių tautybių atstovų istorinėje savimonėje. Kartu tai vienas nedaugelio Lietuvos istorijos veikėjų, kuris, kad ir ne itin ryškiai, tačiau figūravo europinėje politinės minties tradicijoje (Piccolomini, Montaigne).
Vytauto kaip pavyzdinio valdovo tradicija pradėjo formuotis dar jo gyvenimo pabaigoje, kai buvo parašyta pirmoji jo „biografija“ – „Vytauto pagyrimas“. Sėkmingai atminimo ir garbinimo istorijai nesutrukdė tai, kad netrukus po jo mirties nutrūko Kęstutaičių dinastijos šaka, kuri galėjo pasirūpinti jo atminties įtvirtinimu ir puoselėjimu. Tačiau Vytauto vaizdinys laikui bėgant tik stiprėjo: didžiu valdovu jis vadinamas Aleksandro Jogailaičio sekretoriaus Erazmo Cioleko 1501 metų kalboje Romoje. Dar po kelių dešimtmečių vienas po kito šį įvaizdį įtvirtino Mikalojus Husovianas, Mykolas Lietuvis, Motiejus Stryjkovskis.
Vėlesniais laikais Vytauto veiksmai dažnai vertinti pagal tai, kiek atitiko įsivaizduojamus ateities kartų lūkesčius. Įvairialypė didžiojo kunigaikščio veikla leido kiekvienam atrasti svarbių sąsajų, kurios neretai skirtingų pažiūrų autorių vertintos priešingai. Tie patys Vytauto veiksmai vieniems buvo teisingo „griežtumo“ pavaldinių atžvilgiu, o kitiems tariamo „žiaurumo“ liudijimai. Vytauto kritikai prikišdavo jam pabėgimus bei neatsakingą manipuliavimą Žemaitijos klausimu. Tuo tarpu apologetai šiuose veiksmuose įžvelgdavo ilgalaikę ir nuoseklią programą, kuri vėlesniais pasiekimais leisdavo pateisinti dviprasmiškus praeities poelgius. Tačiau visuose tekstuose Vytautas likdavo svarbiausiu Lietuvos istorijos veikėju.

Lietuvos monarchas
1392 metais po daugiau kaip dešimtmetį užtrukusios kovos dėl tėvonijos, netekęs tėvo, motinos ir beveik visų brolių, tris kartus krikštijęsis ir du kartus pakeitęs vardą, keturiasdešimtmetis Vytautas pagaliau pasiekė tikslą. Jo ilgametis konkurentas, tačiau vėliau visada vadintas broliu, kone kasmetinių medžioklių partneris Lenkijos karalius Vladislovas II Jogaila Astravoje pripažino Vytauto valdymo teises Lietuvos Didžiojoje Kunigaikštystėje.
Jau pirmaisiais metais po Astravos sutarties pretenzijas į suverenumą Vytautas išreiškė savavališkai prisiimtu didžiojo kunigaikščio titulu. Kaip tik jo laikais šis titulas galutinai tapo oficialiu Lietuvos valdovų apibūdinimu, tuo pat metu valstybei įgaunant pastovų Lietuvos Didžiosios Kunigaikštystės pavadinimą. Maždaug tuo pat metu Vytautas pradėjo kaldinti savas monetas – „denarus“, kurie buvo ne tiek ekonominė monetų politikos būtinybė, kiek suverenios valdžios deklaracija. Stiprėjanti Vytauto kaip valdovo savimonė atsiskleidžia politinėje ikonografijoje – jo antspaudų raidoje. Iš pradžių iš tėvo paveldėtą pėstininką su ietimi antspaude keitė garbingesnis raitelio motyvas. XIV amžiaus pabaigoje sukuriamas naujas antspaudo tipas – didysis antspaudas, kuriame šalia dinastinio raitelio („Vyčio“) atsiranda krašto suvereno padėtį pabrėžiantys žemių (Trakų, Voluinės, Smolensko) herbai. Pagaliau apie 1407 metus sukuriamas majestotinis Vytauto antspaudas: monarcho soste sėdintis asmuo simbolizavo įgytą suverenaus valdovo valdžios pilnatvę.
Pokyčiai Vytauto sfragistikoje ėjo lygia greta su kitais XV amžiaus pradžios įvykiais. Apie 1408 metus baigiama statyti rezidencinė Trakų salos pilis, kurios menę puošė monarcho komunikaciją su pavaldiniais vaizduojanti sienų tapyba, naujai perstatomos kitos mūrinės didžiojo kunigaikščio rezidencijos (Vilnius, Trakai, Gardinas, Kaunas, Luckas). Tačiau svarbiausia – pradėta kurti vakarietiško tipo institucinio dvaro organizacija. 1395 metais, t. y. tais pačiais metais, kai Vytautas pirmąkart pasivadino Lietuvos didžiuoju kunigaikščiu, atsiranda dvaro maršalkos pareigybė. Dvaro pareigybių sistema, kurios ištakos siekia dar frankų valdovų laikus, su nežymiais lokaliniais ypatumais Viduramžiais egzistavo visoje krikščioniškoje Europoje ir buvo suverenaus valdovo dvaro skiriamasis bruožas.
Vytauto dvare aptinkame klasikines europinio dvaro pareigybes – maršalkos, iždininko, taurininko, virtuvininko, vėliavininko, heroldo. Sukūręs europiniuose dvaruose įprastą organizacinę tvarką, Vytautas demonstravo pretenzijas priklausyti savarankiškų Europos karalių ir kunigaikščių šeimai. Tai buvo kartu simbolinė rezidencinio valdymo pusė, suteikusi sceną viešai valdovo prestižo demonstracijai: iškilmingas, griežtai reglamentuotas garbingų svečių priėmimas, jų garbei rengiamos puotos, pakėlimo į riterius ceremonija, šventiški ir egzotiški objektai bei žmonės (muzikantų kapela, juokdariai, neūžaugos, žvėrynas). Visas šis spalvingumas ir iškilmingumas iš dalies atspindi paties valdovo asmeninius pomėgius, tačiau kur kas labiau jo pastangas atitikti monarcho dvaro reikalavimus ir išsiskirti politiniame krašto peizaže.

Raštas ir politika
Kita nauja valdymo institucija atspindi dar vieną svarbią Vytauto laikų pokyčių kryptį. Priėmus krikštą ir pagyvėjus santykiams su aplinkiniais kraštais, Lietuvos visuomenėje sparčiai skleidėsi rašto kultūra. Taip pat ir augantis Lietuvos aktyvumas tarptautinėje regiono politikoje vertė palaikyti reguliarius ryšius su įvairių valstybių valdovais ir aukštais pareigūnais. Todėl didysis kunigaikštis tiesiog privalėjo apie save sutelkti gausesnį ratą asmenų, galinčių parengti dokumentus skirtingoms visuomenės grupėms krašto viduje (bajorams, dvasininkams, miestiečiams) ir surašyti į užsienį siunčiamus laiškus bei memorandumus. Taip atsirado nuolatinių valdovo raštininkų grupė, kuri sudarė valdovo kanceliariją. Šioje valdovo aplinkoje, vykstant „kanceliarijų karui“ su Vokiečių ordinu, gimė ir naujoviška politinė ideologija. Jos pavyzdžiai galėtų būti Jogailos ir Vytauto konflikto su Ordinu metu išplėtota „teisingo karo“ samprata, arba 1421 metais Vytauto laiške Romos karaliui Zigmantui pirmąkart nuskambėjusi tautinė argumentacija – lietuviai ir žemaičiai yra ta pati tauta, todėl turi priklausyti vienai politinei bendrijai. Laiškų ir pasiuntinybių dėka Vytauto dvaras buvo integrali tuometinės Europos dvarų komunikacinės sistemos dalis. Vytauto raštinė sugebėdavo laiku parengti atsakymus įvairiems ir įvairias rašto kalbas vartojantiems adresatams, o kartais net pasirūpindavo vertimais iš retesnių (kaip antai totorių) kalbų.
Vis dėlto nepaisant gausėjančio tarėjų ir sekretorių būrio, visus politikos reikalus turėjo koordinuoti pats valdovas. Todėl Vytauto politika neišvengiamai buvo improvizacinė, priklausoma nuo turimos, dažnai itin fragmentiškos, informacijos. Tokioje situacijoje reikėjo turėti pasitikėjimo vertų asmenų būrį, ir ne tik Lietuvoje. Vytauto asmeniniai ryšiai Vokiečių ordino valstybėje, Lenkijoje, Čekijoje, Vengrijoje buvo tas pagrindas, kuris ne tik leido rinkti žinias apie įvykius, bet ir kurti stipraus valdovo įvaizdį. Lenkijos didikai ir dvasininkai ieškojo Vytauto užtarimo kildami pareigybinės karjeros laiptais, o Čekijos kilmingieji apie 1421 metus buvo nusprendę kviestis jį savo karaliumi.

Riteriškas valdovas
Vytauto vardas Europoje, ypač po Žalgirio pergalės 1410 metų liepą, buvo vis labiau žinomas. To pasekmė buvo glaudesni santykiai ne tik su kaimyninių, bet ir toliau esančių šalių valdovais. Kartu tai buvo proga pagarsinti Lietuvos krikščionėjimo pažangą. Sąmoningai pabrėžiamą krikščioniško valdovo savimonę atspindi 1412 metų gegužės 1 dienos Vytauto laiškas Kastilijos infantui Fernandui, kuriame užsimena apie „tolimose pasaulio srityse“ gyvenančių šalių bendrumą, kovojant su tikėjimo priešais.
Laišką ispanų valdovui turėjo nugabenti Vytauto dvare apsilankęs Kastilijos riteris Alfonso Mudarra, kurio kelionė primena, kad šioje komunikacijoje centrinė sąvoka buvo dvaro–riterių kultūra. Ši kultūra vėlyvųjų Viduramžių Europoje išgyveno savo saulėlydį, tačiau vis dar buvo pagrindinis Europos kilminguosius vienijantis gyvenimo būdas. Lietuvoje riterių kultūra intensyviausiai plėtota Vytauto valdymo metu. Įšventinimo į riterius ceremonija buvo svarbi dvaro gyvenimo dalis. Tai, kad Vytauto dvare pakėlimo į riterius ceremonialas buvo aktyviai praktikuotas rodo dokumentuose šalia Vytauto didikų ir bajorų vardų sutinkamas lotyniškas riterio titulas – miles strenuus.
Riteriškos praktikos, šalia pagarsėjusio valdovo dosnumo, didžiojo kunigaikščio dvarą pavertė nauju riterių kultūros centru, ypač Vytauto organizuotų žygių prieš totorius ar stačiatikius kontekste. Tai, kad 1426 ir 1428 metų žygiai į Pskovą ir Naugardą buvo ne tik karinė bei politinė akcija, bet ir riteriško gyvenimo forma liudija 1426 metų Vytauto laiškas Livonijos magistrui. Jame didysis kunigaikštis prašo leisti prie rengiamo žygio prisidėti Livonijos riteriams ir ginklanešiams, kurie nori atvykti „dėl riterystės ir kitų dalykų“. 1406 metais Vytauto žygyje prieš Maskvos kunigaikštį dalyvavo Olandijos ir Burgundijos heroldai, įtraukę didžiojo Lietuvos kunigaikščio dvarą į Europos heroldų kelionių maršrutą. Vytauto dvare gyvenę užsienio riteriai nenutraukdavo ryšių su buvusiu senjoru ir grįžę į gimtinę tapdavo savotiškais jo patikėtiniais. Dalyvavimas plačioje politikoje padėdavo išspręsti ir svarbias lokalines problemas, kaip tai nutiko su vis dar ginčytinos Žemaitijos vyskupijos įsteigimu Konstanco bažnytinio susirinkimo nutarimu. Netikėta tokių kontaktų pasekmė buvo avantiūristas, apsimetęs tariamu Vytauto sūnumi Baltazaru ir keliavęs po įvairių atokesnių Vakarų Europos kunigaikščių dvarus. Taigi Vytautas žinomas, bet sykiu ir „tolimas“ valdovas. Labiau įprasta buvo tai, kad Vytauto dvaras pamažu tapo Europos kilmingųjų kelionių stotele ir Europos karalių bei kunigaikščių pasiuntinybių tikslu.
Karūnacijos idėja
Plėtodamas suverenaus monarcho įvaizdį, Vytautas įsitraukė į pagrindinius europinės politikos įvykius: jo pasiuntiniai (didikas Jurgis Gedgaudas, Vytauto sekretorius Mikalojus Sapienskis, žemaičių delegacija) dalyvavo Konstanco bažnytiniame susirinkime, per kunigaikštį Žygimantą Kaributaitį palaikė ryšius su husitų judėjimu ir kt. Lietuva niekad iki tol ir niekad po to nebuvo tarptautiniu mastu tiek politiškai aktyvi. Užmegztus santykius su Bizantija atspindi Vytauto užsakymu italų vienuolio ir geografo Cristoforo Buondelmonti nupieštas, deja, neišlikęs „didysis“ (membrana maxima) Konstantinopolio žemėlapis. Kaip joks kitas Lietuvos valdovas, Vytautas palaikė nuolatinius ryšius su savąjį universalųjį autoritetą puoselėjančiomis valdžiomis – popiežiumi ir imperatoriumi. Šie kontaktai atvedė prie paskutiniojo didžiojo Vytauto gyvenimo projekto – karūnacijos idėjos.
Karalystės rango klausimas Viduramžiais buvo sprendžiamas tarptautiniu lygiu, todėl tarptautinė situacija naujos karalystės genezės istorijoje buvo esminis faktorius. Lyginant su Lietuvos valdovo Mindaugo karūnacijos istorija XIII amžiaus viduryje, padėtis Europoje XV amžiuje buvo esmingai pasikeitusi. Vėlyvaisiais Viduramžiais Europos politinis žemėlapis jau buvo nusistovėjęs, naujų karalysčių nebeatsirasdavo, veikiau galima stebėti atvirkščią tendenciją – dinastinių unijų sudarymą. Priešingai istoriografijoje paplitusioms teorijoms apie seną „Vytauto karūnacinę svajonę“, turbūt tik po Čekijos karūnos pasiūlymo trečiojo dešimtmečio pradžioje Vytautas ir jo aplinka pradėjo brandinti karalystės idėją. Svarbus impulsas galėjo būti ir popiežiaus Martyno V 1418 metais Vytautui suteiktas „apaštališko vikaro“
titulas bei 1427 metų sprendimas paskirti jį Rygos arkivyskupo ir kapitulos globėju. Buvo rastas ir būtinas tarptautinis partneris – universalios Romos imperijos valdžios siekiantis Romos, Vengrijos ir Čekijos karalius Zigmantas Liuksemburgietis.
Tačiau karūnacijos idėjos parengimui reikėjo simbolinių veiksmų. Kaip ir kiti Viduramžių valdovai, Vytautas buvo rex ambulans – keliaujantis monarchas, kuris didžiąją valdymo dalį praleisdavo kelionėse po savo pilis ir dvarus. Tačiau to meto Vytauto aktyvumas stebina net ir žinant tokio valdymo praktikas. Štai keli faktai iš aštuntąjį dešimtmetį bebaigiančio senolio gyvenimo ir kelionių tarp 1426 ir 1429 metų: 1426 metais didysis kunigaikštis išsiruošė į kelių mėnesių karinę ekspediciją Pskovo link. Tų pačių metų spalį trumpam nukeliavęs į Lucką, 1427 metais jis vyko šiuo maršrutu: Trakai–Palenkė–Minskas–Kričiovas–Smolenskas–Kijevas–Ostrogas–Luckas–Vladimiras–Horodlė–Brasta–Melnikas–Drohičinas–Gardinas–Kaunas–Naugardukas–Vilnius. Taigi per metus aplankytos visos svarbiausios Didžiosios Kunigaikštystės vietos, išskyrus Polocką ir Vitebską, kuriuose pabuvota prieš metus. 1428 metais surengiamas dar vienas tolimas žygis, šįkart prieš Didįjį Naugardą.
Šių kelionių kulminacija tapo 1429 metų sausį Lucko pilyje surengtas tarptautinis valdovų suvažiavimas. Zigmanto atvykimas (vienintelis Romos valdovo apsilankymas Lietuvoje per visą istoriją) buvo politinė demonstracija, siekiant suteikti daugiau politinio svorio karūnacijos idėjos paviešinimui. Po to, kai lenkų diduomenės įtakoje Jogaila paliko Lucką, kilo bene didžiausia santykių tarp Vytauto ir Jogailos bei Lenkijos krizė nuo pat 1392 metų. Vytauto ir Jogailos laiškuose netrūko abipusių užgauliojimų, nors, kita vertus, slaptos pasiuntinybės liudija pastangas normalizuoti santykius. Todėl nestebina, kad 1430 metų rudenį į Lietuvą atvykęs Jogaila Vytauto vėl buvo sutiktas kaip senas draugas ir giminaitis, kuriam mirštantis kunigaikštis patikėjo savo žmonos ir pavaldinių globą.
Mėginant suvokti, kuo remdamasis Vytautas tikėjosi įveikti kliūtis siekiant karališkos karūnos, verta atkreipti dėmesį į Romos karaliaus Zigmanto pasiuntinybės vežtą karūnacinio dokumento projektą. Jis rodo, kokie motyvai leido pagrįsti išimtinį veiksmą – naujo karaliaus vainikavimą. Zigmantas pakelia Vytautą ir jo įpėdinius amžinais Lietuvos karaliais, o šalį – karalyste, remdamasis imperijos kaip mundi monarchia autoritetu. Rango pakėlimas įvyksta už Vytauto nuopelnus krikščionybės plėtime, Vytautą pavadinant „Viešpaties apaštalu“ (apostolus domini). Tai, kad darbas krikščionybės labui yra vienintelis naujos karalystės steigimo pateisinimas, liudija tolesnė dokumento vieta apie tai, kad nuo šiol Vytautas ir jo įpėdiniai turi būti karaliais tituluojami visame pasaulyje ir kaip laisvi karaliai negali būti niekieno, taip pat ir šventosios imperijos, pavaldiniai ir vasalai, o tik skydas (clipeus) prieš pagonis. Vis dėlto Zigmantui naujos karalystės įsteigimas buvo aktas, kurio politinės pasekmės jam nebuvo iki galo aiškios. Nepaisant aktyvios paramos ir plataus masto parengiamųjų darbų (teisinė reglamentacija, karūnų kaldinimas, aukšto rango pasiuntinybė su Magdeburgo arkivyskupu priešakyje), abejonių kaustomas Zigmantas pasiuntinybei parinko nesaugiausią kelią per Lenkiją, o tai galiausiai ir lėmė projekto žlugimą.
Kas vertė Vytautą taip atkakliai siekti karūnos gyvenimo pabaigoje? Tai nebuvo unijinių ryšių su Lenkija nutraukimo siekis, kadangi unija galėjo egzistuoti ir tarp karalysčių. Galbūt tai audringą ir sėkmingą politinį gyvenimą bebaigiančio asmens atminimo siekis – pasiekimų galutinis įtvirtinimas ir legendos kūrimo pradžia? Sakralinio (Vytauto 1430 metų dovanojimų Bažnyčiai serija) ir pasaulietinio atminimo derinys: krikščioniškojo suverenaus karaliaus paveikslas ateities kartoms. Ši istorija atspindi Vytauto pasiryžimą galutinai įtvirtinti aukščiausio suvereno savo šalyje statusą – kaip jis parašė viename to meto laiške: „mūsų žemėje, mūsų namuose, mūsų tėvynėje“.

Palikimas
1430 metų spalio 27 dieną Trakuose mirė valdovas, kuris galėjo didžiuotis ilgu ir sėkmingu viešpatavimu. Lietuvos, Rusios, Žemaitijos valdovas, antras žmogus Lenkijos Karūnoje, Čekijos karalius elektas, Livonijos vyskupų, anūko – Maskvos didžiojo kunigaikščio, totorių chano globėjas – visa tai plačios ir aktyvios Vytauto politikos rezultatai. Didžiojo valdovo biografijai buvo reikalingas laikas ir Vytautas jo turėjo. Vėlai iškovojęs valdžią, jis dar beveik keturis dešimtmečius galėjo siekti politinių tikslų. Be karūnos jam pritrūko tik vieno dalyko, kuris apibūdina sėkmingo Viduramžių valdovo gyvenimą – tai dinastijos sukūrimas ar pratęsimas. Dukart vedęs, jis susilaukė vienos dukters Sofijos, kuri dar dramatiškais 1390 metais ištekėjo į Maskvą ir savo vyrui pagimdė sosto paveldėtoją Vasilijų bei Bizantijos imperatoriaus žmoną Oną. Tuo tarpu Lietuvos sostą teko palikti Jogailai ir jo įpėdiniams. Vis dėlto Jogailaičių atmintyje Vytautas buvo laikomas jų šeimos valdovu, minimas vienoje gretoje su Jogaila, jo garbei buvo pavadintas Jogailos anūkas bei būsimas didysis kunigaikštis Aleksandras Jogailaitis.
Kalbant apie Vytauto palikimą, visų pirma minėtina pagrindinė politinė idėja – savarankiškos Lietuvos padėties įtvirtinimas unijoje su Lenkija. Su šia idėja siejasi XV ir XVI amžių dokumentuose sutinkama „Vytauto laikų sienų“ metafora – ideali ir saugotina valstybės teritorija. Istorinė tradicija, per kelis šimtmečius suformavusi Vytauto kultą, patikimai įprasmino XIV ir XV amžių sandūroje įvykusių pokyčių reikšmę. Bažnyčios globėjo ir bajorijos kūrėjo šlovė, „šviesios atminties“ valdovo vardas vokiečių pirklių gildijose, įkurdintojo titulas žydų, totorių bei karaimų bendruomenėse – šie Vytauto įvaizdžiai įsišaknijo įvairių socialinių ir etnokonfesinių Lietuvos visuomenės grupių savimonėje. Vėlesnėms kartoms Vytautą priminė pasienyje su Ordinu aptinkami „Vytauto ženklai“, jo vardu vadinami medžioklės plotai bei keliai ir net 1548 metų Žygimanto Augusto sąskaitų knygoje minima Vytauto vardo patranka.

Rimvydas Petrauskas
lietuvių istorikas, Vilniaus universiteto profesorius